Η Ουκρανία έγινε μία από τις ιδρυτικές δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης. Κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου η Ναζιστική Γερμανία απέκτησε τον έλεγχο εδαφών της Ουκρανίας για ένα σύντομο διάστημα, μέχρι να επανέλθει ξανά ο έλεγχός τους στα χέρια των Σοβιετικών. Η ουκρανική επικράτεια της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας διευρύνθηκε προς τα δυτικά λίγο πριν και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και νότια το 1954 με τη μεταφορά της Κριμαίας στην επικράτεια της Ουκρανίας. Μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 η Ουκρανία έγινε ανεξάρτητη και πάλι. Τότε άρχισε μια περίοδος μετάβασης στην οικονομία της αγοράς και την φιλελεύθερη κοινοβουλευτική δημοκρατία κατά την οποία η Ουκρανία βίωσε μακρόχρονη ύφεση.
Κατά το μεγαλύτερο μέρος της μετάβασής της, Πρόεδρος της Ουκρανίας ήταν ο Λεονίντ Ντανύλοβιτς Κούτσμα, ο οποίος ήταν ο δεύτερος πρόεδρος της ανεξάρτητης Ουκρανίας από τις 19 Ιουλίου 1994 έως τις 23 Ιανουαρίου 2005. Ο Κούτσμα ανέλαβε τα καθήκοντά του μετά τη νίκη του στις προεδρικές εκλογές του 1994 εναντίον του αντιπάλου του, τότε προέδρου Λ. Κραβτσούκ. Ο Κούτσμα επανεξελέγη για μια επιπλέον πενταετή θητεία το 1999. Η προεδρία του περιβαλλόταν από πολυάριθμα σκάνδαλα διαφθοράς και την αποδυνάμωση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης. Η διαφθορά επιταχύνθηκε μετά την εκλογή του το 1994, αλλά κατά την περίοδο 2000-2001, η εξουσία του άρχισε να εξασθενεί ενόψει των αποκαλύψεων στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Ιδιαίτερο κεφάλαιο στην πολιτική σκηνή της Ουκρανίας αποτελούν οι σχέσεις της χώρας με τη Ρωσία. Από το 1997, οι σχέσεις της Ρωσίας και της Ουκρανίας διαμορφώθηκαν στη βάση της «Μεγάλης Συμφωνίας» («Big Treaty»). Αυτό το συνονθύλευμα διμερών συμφωνιών καλύπτει όλους τους τομείς (ενεργειακό, οικονομικό, στρατιωτικό, πολιτιστικό, ανθρωπιστικό). Οι δύο χώρες, ωστόσο, δεν έπαψαν να έχουν στόχους, οι οποίοι ενίοτε έρχονται σε ασυμφωνία με το πνεύμα της συνθήκης. Η Μόσχα, για παράδειγμα, από την άνοδο του Βλαντίμιρ Πούτιν στην εξουσία κι έπειτα, έχει ως κύριο μέλημα την επέκταση της επιρροής της στις χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, και πρωτίστως στην Ουκρανία. « Ούτε η Πολωνία, ούτε οι βαλτικές χώρες, ούτε καν ο Καύκασος δεν καταλαμβάνουν τέτοια θέση στην καρδιά των Ρώσων » ομολογούσε στα τέλη του 2008 ο Μιροσλάβ Πόποβιτς, καθηγητής φιλοσοφίας στο Κίεβο. « Ο ίδιος ο τσάρος Νικόλαος στην εποχή του δήλωνε ότι δεν θα παραχωρούσε ποτέ την Ουκρανία. Η χώρα αποτελεί κομμάτι της παραδοσιακής επιρροής του Κρεμλίνου, το οποίο δεν προτίθεται να την εγκαταλείψει ».
Το Memorandum Βουδαπέστης (1994)
- Παρείχε εγγυήσεις ασφάλειας στην Ουκρανία για την ένταξή της στην Συνθήκη Μη διασποράς των Πυρηνικών Όπλων (Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons) ως κράτος χωρίς πυρηνικά.
- Για την παράδοση των (σοβιετικών) πυρηνικών της, οι ΗΠΑ, το Η.Β και η Ρωσία δεσμεύθηκαν να «σέβονται την Ανεξαρτησία και Κυριαρχία και τα υπάρχοντα σύνορα της Ουκρανίας» και διατύπωσαν την «υποχρέωση να μη χρησιμοποιούν βία ή απειλή χρήσης βίας κατά της εδαφικής ακεραιότητας της Ουκρανίας εκτός της άμυνας και στα πλαίσια του Καταστατικού του ΟΗΕ»
- Τα τρία κράτη (ΗΠΑ, ΗΒ και Ρωσία) δεσμεύθηκαν να ζητήσουν άμεση επέμβαση του Συμβουλίου Ασφαλείας για παροχή βοήθειας σε περίπτωση απειλής κατά της Ουκρανίας.
Κριμαία
Η Κριμαϊκή Χερσόνησος, που είναι απλώς γνωστή ως Κριμαία, είναι μια χερσόνησος στην βόρεια πλευρά της Μαύρης Θάλασσας, η οποία έχει μεγάλη γεωπολιτική σημασία και περικυκλώνεται σχεδόν αποκλειστικά από θάλασσα. Η Κριμαϊκή Αυτόνομη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία δημιουργήθηκε στις 18 Οκτωβρίου, 1921 ως τμήμα της ρωσικής ΣΟΣΔ. Η ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης, το 1954 αποφάσισε να την προσαρτήσει από τη Ρωσική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία στην Ουκρανική. Από το 1991 με την ανεξαρτητοποίηση της Ουκρανίας η Κριμαία αποτελούσε μέρος της ως αυτόνομη δημοκρατία.
Το 2005, ο συνολικός πληθυσμός της Κριμαίας ήταν 1.994.300. Από το 1989 έως 2001, ο πληθυσμός της αυτόνομης δημοκρατίας μειώθηκε κατά 396.795 άτομα, με ποσοστό μείωσης 16.33% από τον πληθυσμό του 1989, παρά την επιστροφή εκτοπισθέντων ομάδων, όπως οι Τάταροι της Κριμαίας. Από το 2001 έως το 2005 ο πληθυσμός μειώθηκε επιπλέον κατά 39.400 άτομα, άλλο ένα 2% δηλαδή από το 2001. Οι μεγαλύτερες εθνοτικές ομάδες στην Κριμαία βάσει της απογραφής του 2001 ήταν Ρώσοι: 58.32%, Ουκρανοί 24.32%, Τάταροι της Κριμαίας: 12.03%. Οι Τατάροι της Κριμαίας, οι οποίοι αποτελούσαν περίπου το 25% του κριμαϊκού πληθυσμού υπέστησαν διώξεις και τις εκκαθαρίσεις του Ιωσήφ Στάλιν στη δεκαετία 1930. Οι Έλληνες μια άλλη πολιτισμική ομάδα είχαν ίδια αντιμετώπιση μέσα στη δίνη των πολιτικών εξελίξεων της εποχής.
Κατά τη διάρκεια του Β' Π.Π. η Κριμαία έγινε ένα από τα πλέον αιματοβαμμένα πεδία μαχών. Οι Ναζί ήθελαν να κατακτήσουν και να αποικίσουν τη γόνιμη χερσόνησο ως τμήμα της πολιτικής τους για επανεγκατάσταση των Γερμανών στην Αν. Ευρώπη, εις βάρος των Σλάβων. Οι Γερμανοί κατέλαβαν μετά τη μάχη της χερσονήσου του Κερτς σχεδόν ολοκληρωτικά την Κριμαία εκτός από τη Σεβαστούπολη, η οποία έλαβε μεταπολεμικά την τιμητική ονομασία Ηρωίδα Πόλη.
Το 1991, με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η περιοχή παρέμεινε στα Ουκρανικά εδάφη, ως Αυτόνομη Δημοκρατία της Κριμαίας, ενώ η Σεβαστούπολη, το κύριο λιμάνι της χερσονήσου, απέκτησε και αυτό ένα ειδικό καθεστώς αυτονομίας. Στο δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Ουκρανίας, στις 1 Δεκεμβρίου 1991, το 54.19% των κατοίκων από την Κριμαία και το 57.07% από τη Σεβαστούπολη ψήφισαν υπέρ της ουκρανικής ανεξαρτησίας. Βασισμένο στη θέσπιση νέου συντάγματος από τη Βέρχοβνα Ράντα και το ανάλογο ψήφισμα για την Κριμαία (Verkhovna Rada), το κοινοβούλιο της Κριμαίας, στις 26 Φεβρουαρίου, 1992, μετονόμασε την κριμαϊκή ΑΣΣΔ σε Δημοκρατία της Κριμαίας και διακήρυξε αυτοδιάθεση στις 5 Μαΐου, 1992.Την επομένη πέρασε το πρώτο κριμαϊκό σύνταγμα. Η παραμονή της Κριμαίας στην ανεξάρτητη Ουκρανία το 1991 δημιούργησε εθνοτικής φύσης ζητήματα, καθώς ο πληθυσμός εξαιτίας των αλλεπάλληλων εθνοκαθάρσεων είναι στο μεγαλύτερο τμήμα του πολιτισμικά και εθνικά ρωσικός. Η συγκεκριμένη κατάσταση οδήγησε σε προστριβές και εντάσεις τις σχέσεις Ρωσίας και Ουκρανίας, πολύ περισσότερο εξαιτίας της παρουσίας του ρωσικού στόλου της Μαύρης θάλασσας, ο οποίος αποτελεί θεωρητικά απειλή για την Ουκρανία.
Στις 19 Μαΐου 1992 η Κριμαία συμφώνησε να παραμείνει τμήμα της Ουκρανίας και ακύρωσε την προκήρυξη της αυτοδιάθεσης. Έως τις 30 Ιουνίου 1992, οι κομμουνιστές της Κριμαίας πίεσαν την κυβέρνηση του Κιέβου να επεκτείνει το status αυτονομίας της Κριμαίας. Την ίδια περίοδο ο Ρώσος πρόεδρος Μπορίς Γιέλτσιν και ο τότε πρόεδρος της Ουκρανίας Λ. Κραβτσούκ συμφώνησαν να διαιρέσουν τον πρώην σοβιετικό στόλο της Μαύρης Θάλασσας ανάμεσα στη Ρωσία και το νεοσχηματισθέν Ουκρανικό Ναυτικό.
Μετά την επικύρωση του Συμφώνου Φιλίας, Συνεργασίας και Συνεταιρισμού του Μαΐου 1997 για τη διάσπαση του Στόλου της Μαύρης Θάλασσας, οι διεθνείς εντάσεις βαθμιαία αποκλιμακώθηκαν. Με τη συμφωνία η Μόσχα αναγνώρισε τα σύνορα της Ουκρανίας, την εδαφική της ακεραιότητα και αποδέχθηκε την επικυριαρχία της επί της Κριμαίας και της Σεβαστούπολης. Με ξεχωριστή συμφωνία η Ρωσία παρέλαβε το 80% και απέκτησε δικαίωμα χρήσης των στρατιωτικών εγκαταστάσεων στη Σεβαστούπολη με εικοσαετή (20ετή) εκμίσθωση.
Ωστόσο οι σχέσεις των δύο χωρών δεν ήταν ομαλές λόγω κυρίως του δυτικού προσανατολισμού της Ουκρανίας μετά την πορτοκαλί επανάσταση. To 2006 ξέσπασαν διαμαρτυρίες κατά του ΝΑΤΟ στη χερσόνησο όταν πεζοναύτες του αμερικανικού στρατού έφθασαν στην κριμαϊκή πόλη Θεοδοσία για να λάβουν μέρος στη νατοϊκή στρατιωτική άσκηση Sea Breeze 2006, στην οποία συμμετείχε και η Ουκρανία. Οι διαμαρτυρόμενοι υποδέχθηκαν τους πεζοναύτες με οδοφράγματα και συνθήματα. Δύο ημέρες αργότερα η Βερκόβνα Ράντα της Κριμαίας διακήρυξε την Κριμαία «περιοχή ελεύθερη του ΝΑΤΟ». Μετά από αρκετές ημέρες διαμαρτυρίας, οι Αμερικανοί πεζοναύτες αποσύρθηκαν από τη χερσόνησο. Το Σεπτέμβριο του 2008 ο υπουργός Εξωτερικών της Ουκρανίας Βολοντιμίρ Οχρύζκο (Volodymyr Ohryzko) κατηγόρησε τη Ρωσία ότι παρέχει ρωσικά διαβατήρια στον πληθυσμό της Κριμαίας και περιέγραψε την πράξη ως «πραγματικό πρόβλημα» δεδομένης της δεδηλωμένης θέσης της Ρωσίας για στρατιωτική επέμβαση στο εξωτερικό, προκειμένου να προστατευθούν Ρώσοι πολίτες.
Από το 1992 έως το 2002, η Ουκρανία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ομάδα GUAM (Γεωργία –Ουκρανία –Αζερμπαϊτζάν -Μολδαβία), η οποία σχηματίσθηκε βάσει των ανησυχιών των χώρων αυτών σχετικά με το Ρωσικό ηγεμονισμό στο μετά-σοβιετικό χώρο. Η αποτυχία της Ουκρανικής ελίτ να εξασφαλίσει τις αποτελεσματικές εσωτερικές μεταρρυθμίσεις και την πρόοδο της χώρας προς της Ευρώπη είχε ως αποτέλεσμα τη στροφή της εξωτερικής πολιτικής του Προέδρου Λεονίντ Κούτσμα προς τη Ρωσία.
Η Ουκρανία δεν είναι απλώς ένα κομμάτι του εγγύς εξωτερικού της Μόσχας όπου η τελευταία έχει «προνομιακά συμφέροντα» (priviledged interests). Βρίσκεται στην καρδιά του Ρωσικού έθνους καθώς στην Ουκρανία αναδείχθηκε το πρώτο ανατολικό σλαβικό έθνος κατά τον Μεσαίωνα. Τον 9ο αιώνα μ.Χ. εμφανίζεται το κράτος των Ρως με πρωτεύουσα το Κίεβο. Ο εκχριστιανισμός των πληθυσμών της περιοχής έγινε το 988 όταν ο πρίγκιπας Βλαδίμηρος βαπτίστηκε στα νερά του ποταμού Δνείπερου.
Δεν είναι όμως μόνο ο πολιτισμός και η μακραίωνη (ή και πιο πρόσφατη, σοβιετική) ιστορία που συνδέει τις δύο χώρες. Σήμερα, η Ουκρανία και η Ρωσία αποτελούν δύο σημαντικούς οικονομικούς εταίρους. Η Ρωσία απορροφά το 23% των ουκρανικών εξαγωγών (ένα ποσοστό που όμως βαίνει συνεχώς μειούμενο από τη δεκαετία του 1990) ενώ το μερίδιο στις εισαγωγές παραμένει σταθερό στο 45‐50% του συνόλου. Συνολικά, το ένα τρίτο ή και περισσότερο των εμπορικών συναλλαγών της Ουκρανίας γίνεται με τη Ρωσία υποδηλώνοντας την ενεργειακή κυρίως εξάρτηση της πρώτης από τη δεύτερη. Το 70‐75% του φυσικού αερίου και σχεδόν το 80% του πετρελαίου που καταναλώνει η Ουκρανία προέρχεται από τη Ρωσία. Η Ρωσία παραμένει σημαντική αγορά για τα προϊόντα της Ουκρανίας ιδιαίτερα για προϊόντα τεχνολογίας, μέταλλα, ηλεκτρικά μηχανήματα, εργαλειομηχανές και εξοπλισμό, τρόφιμα, και προϊόντα χημικής βιομηχανίας. Επίσης, η Ρωσία στην πραγματικότητα αποτελεί τον σημαντικότερο επενδυτή στην Ουκρανία (καθώς πολλά από τα καταγεγραμμένα κεφάλαια από Ολλανδία και Γερμανία είναι ρωσικής προέλευσης).
Η σχέση ωστόσο Κιέβου‐Μόσχας απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί ως σχέση αγαστής συνεργασίας. Η Μόσχα συχνά τα τελευταία χρόνια χρησιμοποίησε τηνενέργεια ως μέσο πίεσης του Κιέβου όπως έγινε με τον λεγόμενο πόλεμο του φυσικού αερίου τον χειμώνα του 2005‐2006 και 2007‐2008 ή προέβη σε εμπορικούς περιορισμούς όπως αυτοί που επέβαλε στα ουκρανικά προϊόντα τον Αύγουστο του 2013 (ως προειδοποίηση για τις συνέπειες μιας μελλοντικής υπογραφής της Συμφωνίας Σύνδεσης με την ΕΕ). Απόρροια των τεταμένων διμερών σχέσεων των δύο χωρών είναι η συστηματική προσπάθεια του Κιέβου να αποκτήσει ερείσματα στη διεθνή κοινότητα και να διευρύνει τις διεθνείς οικονομικές του σχέσεις (το Κίεβο επεδίωξε και πέτυχε την είσοδό του στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου ήδη από το 2008 πριν την ένταξη της Μόσχας).
Το πραγματικό πρόβλημα μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας που θρέφει την έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο λαών είναι ότι η αποδοχή μια ανεξάρτητης Ουκρανίας αποτελεί ακόμα ζητούμενο για τη Ρωσία. Δημοσκοπήσεις που έγιναν το 2005 και το 2007 έδειξαν ότι το 71% το 48% αντίστοιχα των Ρώσων εξέφρασαν την επιθυμία για ένωση με την Ουκρανία σύμφωνα με δημοσκόπηση του All‐Russian Public Opinion Research Center. Σύμφωνα με μια δημοσκόπηση του 2012 από το Διεθνές Ινστιτούτο Κοινωνιολογίας του Κιέβου και το κέντρο Levada το 72% των Ουκρανών και το 60% των ερωτηθέντων Ρώσων δήλωσαν ότι ήθελαν να δουν τις χώρες τους ανεξάρτητες, αλλά με φιλικές σχέσεις και ανοικτά σύνορα χωρίς βίζα. Το ποσοστό των υπέρμαχων της ενοποίησης των δύο κρατών συρρικνώθηκε στο 14% στην Ουκρανία ενώ αυξήθηκε στο 20% στη Ρωσία.
Έτσι το Κίεβο αρνήθηκε το 1993 να υπογράψει τη συμφωνία για την ίδρυση του Διακρατικού Οικονομικού Συμβουλίου, του πρώτου υπερεθνικού οργάνου της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών (ΚΑΚ). Επίσης, δεν έχει υπογράψει τον Χάρτη της ΚΑΚ, ενώ ένταση στις σχέσεις των δύο χωρών προκάλεσε η ενεργός συμμετοχή του Κιέβου στην περιφερειακή συνεργασία GUAM (1997) με άλλες «αντι‐ρωσικές» δημοκρατίες όπως η Γεωργία, το Αζερμπαϊτζάν και η Μολδαβία, φιλοξενώντας μάλιστα την έδρα του Οργανισμού. Εξάλλου, παρά τις έντονες πιέσεις της Μόσχας ιδιαίτερα τον τελευταίο χρόνο, η Ουκρανία παραμένει απλώς παρατηρητής και δεν έχει ενταχθεί ούτε στην Ευρασιατική Οικονομική Κοινότητα η οποία αναμένεται να ιδρυθεί την 1η Ιανουαρίου 2015 από τη Ρωσία, τη Λευκορωσία και το Καζακστάν και θα αποτελεί μετεξέλιξη της Τελωνειακής Ένωσης που τέθηκε σε ισχύ το 2010.
Δύο είναι κυρίως τα θέματα άμεσου ενδιαφέροντος για τη Μόσχα τα οποία γεωγραφικά εστιάζονται στη χερσόνησο της Κριμαίας που αποτελεί αυτόνομη δημοκρατία εντός της Ουκρανίας. Πρώτον, η ύπαρξη σημαντικού Ρωσικού πληθυσμού καθώς το 58% των δύο περίπου εκατομμυρίων πολιτών της Κριμαίας δηλώνουν Ρώσοι. Δεύτερον, η πρόσβαση της Ρωσίας στις λεγόμενες «ζεστές» θάλασσες γίνεται μέσω της Σεβαστούπολης, πόλης στη νότια ακτή της Κριμαίας, όπου έχει έδρα ο Ρωσικός Στόλος στη Μαύρη Θάλασσα.
Η ‘Πορτοκαλί επανάσταση’ και η άνοδος του Γιουστσένκο
Οι προεδρικές εκλογές του 2004 ήταν μια προσπάθεια εκ μέρους της πολιτικής ελίτ, η οποία κυβερνούσε την Ουκρανία τα τελευταία 13 χρόνια, να προωθήσει την μεταβίβαση της εξουσίας από την ομάδα επιρροής του προέδρου Κούτσμα από το Ντνιεπροπετρόβσκ (μεγάλη βιομηχανική πόλη της Ανατολικής Ουκρανίας) στην ομάδα επιρροής του Ντονέτσκ (μια άλλη μεγάλη βιομηχανική πόλη στην Ανατολική Ουκρανία), την οποία εκπροσωπούσε ο τέως κυβερνήτης της περιοχής, και μέχρι πρόσφατα πρωθυπουργός Βίκτωρ Γιανουκόβιτς. Η επιχείρηση «Διαδοχή», ξεκίνησε με το διορισμό του Βίκτωρ Γιανουκόβιτς στην θέση του πρωθυπουργού της χώρας και έφτασε στην κορύφωση της την παραμονή των εκλογών, όταν παραβιάζοντας τους νόμους οπρόεδρος Κούτσμα απευθύνθηκε μέσω των τηλεοπτικών καναλιών της χώρας κάνοντας έκκληση στους Ουκρανούς να υποστηρίξουν τον Βίκτωρ Γιανούκοβιτς.
Στις 22 Νοεμβρίου του 2004, η εισαγγελία χαρακτήρισε παράνομες τις διαδηλώσεις και η SBU διαχώρισε δημοσίως τη θέση της. Ήταν η πρώτη δημόσια ρήξη στα όργανα επιβολής του νόμου. Οι τριγμοί έγιναν εμφανείς και ο Kούτσμα έθεσε προ των ευθυνών του τον Γιανούκοβιτς.
Στις 28 Νοεμβρίου του 2004, δεκάδες χιλιάδες πολίτες παρέμεναν στην πλατεία ανεξαρτησίας στο Κίεβο, διαμαρτυρόμενοι για μαζική νοθεία στις προεδρικές εκλογές. Στις 10 το βράδυ της ίδιας ημέρας στο Υπουργείο Εσωτερικών κτυπά συναγερμός. Περισσότεροι από 10.000 στρατιώτες ετοιμάζονταν να επέμβουν και το Κίεβο οδηγείτο σε βίαιη σύγκρουση. Και τότε κάποια περίεργα γεγονότα διαδραματίζονται με ήρωες τις μυστικές υπηρεσίες πληροφοριών. Αξιωματούχοι των υπηρεσιών πληροφοριών επιδίδονται σε ένα μαραθώνιο αποτροπής μιας εμφύλιας σύρραξης. Όπως αποκαλύπτουν οι New York Times (το σχετικό ρεπορτάζ αναδημοσίευσε η εφημ. Ημερησία της 22ης Ιανουαρίου 2005), ο επικεφαλής των υπηρεσιών ασφαλείας της Ουκρανίας (SBU), συνταγματάρχης Ιχόρ Σμέσκο, προειδοποίησε το Υπουργείο Εσωτερικών ότι η χρήση βίας εναντίον ειρηνικών διαδηλώσεων είναι παράνομη και ότι οι 10.000 στρατιώτες που ετοίμαζε ο στρατηγός Ποπκόφ θα έβρισκαν αντιμέτωπες τις υπηρεσίες ασφαλείας.
Κάπως έτσι ακυρώθηκε ο συναγερμός και η «Πορτοκαλί Επανάσταση» στέφθηκε με επιτυχία. Χάρη σε μια ομάδα ανώτερων αξιωματούχων των υπηρεσιών πληροφοριών που επέλεξαν να μην ακολουθήσουν τη γραμμή του Προέδρου Kούτσμα και να μην ταχθούν εναντίον ενός ολόκληρου λαού. Άμεσα ή έμμεσα, στήριξαν τον εν αναμονή πρόεδρο της Ουκρανίας, Βίκτωρ Γιουστσένκο.
Μετά από τρεις εβδομάδες διαδηλώσεων, οι δύο πλευρές δεν μπόρεσαν να φτάσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Η αντιπολίτευση δεν κατάφερε να επαναλάβει το σενάριο της Γεωργιανής «επανάστασης των ρόδων», όταν πριν ένα χρόνο με το αναίμακτο λαϊκό πραξικόπημα ανετράπη το τότε πολιτικό καθεστώς της Γεωργίας. Αποτέλεσμα του αδιεξόδου αυτού υπήρξε ο συμβιβασμός μεταξύ της αντιπολίτευσης και της κυβέρνησης, σύμφωνα με τον οποίο οι εκλογές στην χώρα θα επαναλαμβάνονταν, ενώ ο νεοεκλεγείς πρόεδρος θα έχανε περισσότερες από τις αρμοδιότητές του και η χώρα θα μετατρεπόταν από προεδρική σε προεδρευόμενη δημοκρατία. Στις εκλογές της 26ης Δεκεμβρίου του 2004, ο εκπρόσωπος της αντιπολίτευσης Βίκτωρ Γιουστσένκο εξασφάλισε κατά 2,2 εκατομμύρια περισσότερες ψήφους (Γιουστσένκο:51,9%, Γιανουκόβιτς:44,2%, με ποσοστό συμμετοχής:77%).
Στις 31 Δεκεμβρίου του 2004, λίγες ώρες πριν από το πρωτοχρονιάτικο διάγγελμα του προέδρου Kούτσμα, ο πρωθυπουργός της Ουκρανίας Βίκτωρ Γιανουκόβιτς ανακοίνωσε την παραίτηση του. Η παραίτηση του πρωθυπουργού Γιανουκόβιτς υπήρξε μια άνω τελεία στην πολιτική κρίση, η οποία είχε αρχίσει να εξελίσσεται στη χώρα από την 21η Νοεμβρίου του 2004 μετά το δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών στην Ουκρανία.
Η παραίτηση του πρωθυπουργού Γιανουκόβιτς έδωσε ένα προσωρινό τέλος στην πολιτική αντιπαράθεση στη χώρα. Ο νεοεκλεγείς πρόεδρος δήλωσε πως στην κυβέρνησή του θα συμμετάσχουν εκπρόσωποι των πολιτικών του συμμάχων από τα κεντροδεξιά και αριστερά κόμματα. Αλλά ούτως η άλλως, ο πόλεμος για την εξουσία στην Ουκρανία φαίνεται ότι δεν έχει τελειώσει ακόμα.. Σύμφωνα με τον συμβιβασμό, οι προεδρικές αρμοδιότητες του προέδρου Γιουστσένκο θα περιορισθούν σοβαρά την 1η Σεπτεμβρίου του 2005.
Στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών, ο οποίος διεξήχθη στις 17 Ιανουαρίου 2010, προηγήθηκε με 35,32% των ψήφων ο Βίκτορ Γιανουκόβιτς έναντι 25,05% για την πρωθυπουργό Γιούλια Τιμοσένκο. Την πέμπτη θέση κατέλαβε ο απερχόμενος πρόεδρος, Βίκτορ Γιουσένκο με 5,45% των ψήφων. Ο δεύτερος γύρος, στις 7 Φεβρουαρίου, ανέδειξε νικητή το Γιανουκόβιτς με 48,95%, έναντι 45,47% που απέσπασε η αντίπαλός του, Γιούλια Τιμοσένκο. Η Τιμοσένκο αρνήθηκε να δεχθεί το αποτέλεσμα και υποσχέθηκε να το προσβάλει διά της δικαστικής οδού.
Η Συμφωνία του Kharkov
Επέκταση της συμφωνίας για την παραμονή του ρωσικού στόλου στη βάση της Σεβαστούπολης με αντάλλαγμα την μείωση της τιμής του φυσικού αερίου που προμηθεύει η Ρωσία στην Ουκρανία υπέγραψαν η Μόσχα και το Κίεβο ως επιστέγασμα των πολύ καλών σχέσεων που έχουν αναπτύξει οι δυο χώρες έπειτα από την εκλογή Γιανουκόβιτς στο προεδρικό αξίωμα τον Φεβρουάριο 2010. Οι συμφωνίες αυτές συνήφθησαν στις 21 Απριλίου 2010 από τους πρόεδρους των δυο χωρών, Ντμίτρι Μεντβέντεφ και Β. Γιανουκόβιτς, στην πόλη Kharkov της Ανατολικής Ουκρανίας.
Ειδικότερα, οι δυο πλευρές συμφώνησαν στην παράταση της σύμβασης για την ενοικίαση της στρατιωτικής βάσης της Σεβαστούπολης της Κριμαίας, η οποία αποτελεί το λιμάνι του ρωσικού στόλου στη Μαύρη Θάλασσα για 25 χρόνια, πέρα από το 2017, οπότε και εκπνέει η ισχύουσα συμφωνία. Επιπρόσθετα, συμφωνήθηκε και περαιτέρω πενταετής παράταση σε περίπτωση που καμία από τις δυο χώρες δεν φέρει αντίρρηση. Υπενθυμίζεται πως το ζήτημα της Κριμαίας αποτέλεσε μία από τις κύριες εστίες έντασης στις σχέσεις Ρωσίας- Ουκρανίας κατά τη διάρκεια της προηγούμενης ουκρανικής προεδρίας του Βίκτορ Γιουστσένκο, ο οποίος επιθυμούσε την απομάκρυνση του ρωσικού στόλου από την ουκρανική επικράτεια, χαρακτηρίζοντας την παρουσία του ως «εχθρική». Ως μέρος του ενοικίου της βάσης, οι Ντμίτρι Μεντβέντεφ και Β. Γιανουκόβιτς συμφώνησαν στη μείωση της τιμής του φυσικού αερίου που αγοράζει η Ουκρανία από τη Ρωσία. Συγκεκριμένα, το Κίεβο θα λαμβάνει έκπτωση 100 δολάρια σε περίπτωση που η τιμή του φυσικού αερίου υπερβαίνει τα 330 δολάρια/1.000 m3 ή έκπτωση 30% εάν η τιμή είναι χαμηλότερη. Η συμφωνία αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική για την Ουκρανία, αφενός γιατί η ενεργειακή της επάρκεια εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη Ρωσία και αφετέρου γιατί θα τη βοηθήσει να διασφαλίσει δανειοδότηση από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ώστε να μπορέσει να εξέλθει από την τόσο δεινή οικονομική κατάσταση στην οποία βρίσκεται.
Ωστόσο, η συμφωνία σχετικά με τη βάση της Σεβαστούπολης, αν και έτυχε ιδιαίτερα θερμής υποδοχής από τον επιχειρηματικό κόσμο της Ουκρανίας, προκάλεσε την αντίδραση μερίδας Ουκρανών αλλά και της αντιπολίτευσης. Στις 24 Απριλίου χιλιάδες Ουκρανοί πραγματοποίησαν διαδήλωση μπροστά από το Κοινοβούλιο του Κιέβου, ενώ η ηγέτιδα της αντιπολίτευσης, Γιούλια Τιμοσένκο, υποστήριξε πως η συμφωνία αυτή απειλεί τα εθνικά συμφέροντα της Ουκρανίας και επιπρόσθετα παραβιάζει το άρθρο 17 του Συντάγματος της χώρας, το οποίο απαγορεύει την παρουσία στρατιωτικών βάσεων ξένων χωρών στο έδαφός της.
Η Ουκρανική Κρίση του 2013/14 και η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία
Το Νοέμβριο του 2013, ο Πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς αρνήθηκε να υπογράψει την Συνθήκη Σύνδεσης με τη Ευρωπαϊκή Ένωση, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν διαδηλώσεις στο Κίεβο με επίκεντρο την πλατεία Ανεξαρτησίας οι οποίες έμειναν γνωστές ως «Euromaidan». Η Ουκρανία διαπραγματευόταν τη Συμφωνία Σύνδεσης με την Ε.Ε. στο πλαίσιο της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης και οι διαπραγματεύσεις που ξεκίνησαν τονΔεκέμβριο του 2011 είχαν ολοκληρωθεί από τον Μάρτιο του 2012. Η υπογραφή Η Ανατολική Εταιρική Σχέση (Eastern Partnership), η οποία ξεκίνησε το 2009, στοχεύει στην προσέγγιση έξι μετασοβιετικών δημοκρατιών με την Ε.Ε., κυρίως μέσα από την υλοποίηση φιλόδοξων συμφωνιών συνεργασίας, οι οποίες έχουν αντίκτυπο πολιτικό, θεσμικό και οικονομικό. Από αυτές τις χώρες, το Αζερμπαϊτζάν, η Αρμενία και η Λευκορωσία δεν έχουν προχωρήσει καθόλου στις διαπραγματεύσεις. Η μη υπογραφή της Συμφωνίας Σύνδεσης από την Ουκρανία συνοδεύτηκε από τη συμφωνία μεταξύ Κιέβου και Μόσχας για μείωση κατά 1/3 της τιμής του φυσικού αερίου και δάνειο που θα παρείχε η Ρωσία ύψους 15 δισεκατομμυρίων. Η ΕΕ είχε συνδέσει την υπογραφή της Συμφωνίας Σύνδεσης με πολιτικές μεταρρυθμίσεις στην Ουκρανία οι οποίες όμως δεν είχαν υλοποιηθεί.
Οι διαδηλωτές στην πλατεία Ανεξαρτησίας τον Νοέμβριο 2013 ζητούσαν την παραίτηση του προέδρου και της κυβέρνησής του, κατηγορώντας τους ότι εξυπηρετούν τα σχέδια της Ρωσίας, και απαιτούσαν την υπογραφή της Συνθήκης με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Μετά τις 16 Ιανουαρίου 2014, τα γεγονότα πήραν βίαιη τροπή με αφορμή τη ψήφιση νόμων κατά των συγκεντρώσεων από την τότε κυβέρνηση. Οι αντικυβερνητικοί διαδηλωτές προχώρησαν σε καταλήψεις κυβερνητικών κτιρίων στο Κίεβο. Κατά τη διάρκεια των ταραχών από τις 18 έως τις 20 Φεβρουαρίου σκοτώθηκαν 98 άτομα και τραυματίστηκαν χιλιάδες. Στις 21 Φεβρουαρίου, ο Γιανουκόβιτς υπέγραψε συμφωνία με τους ηγέτες της Αντιπολίτευσης για τον τερματισμό της βίας και ανακοίνωσε πρόωρες εκλογές για τον Δεκέμβριο. Οι διαδηλωτές συνέχισαν να απαιτούν την παραίτησή του. Στις 22 Φεβρουαρίου, το Ουκρανικό Κοινοβούλιο κήρυξε έκπτωτο τον Πρόεδρο Γιανουκόβιτς και προκήρυξε προεδρικές εκλογές για τις 25 Μαΐου του 2014. Ο Βίκτορ Γιανουκόβιτς διέφυγε στη Ρωσία όπου έλαβε άσυλο. Την εξουσία ανέλαβε προσωρινή κυβέρνηση συνεργασίας αποτελούμενη από κεντροδεξιά κόμματα, το ακροδεξιό Σβόμποντα καθώς και διάφορους φιλοευρωπαϊκούς κοινοβουλευτικούς συνασπισμούς και ανεξάρτητους βουλευτές. Ειδικά η συμμετοχή του Σβόμποντα προκάλεσε πολλά σχόλια, με διάφορους σχολιαστές να το θεωρούν ναζιστικό, και άλλους, όπως και η ίδια η ηγεσία του κόμματος, να το χαρακτηρίζουν εθνικιστικό αλλά όχι φασιστικό.
Την 1η Μαρτίου, ο Πρόεδρος της Ρωσίας, Βλαντιμίρ Πούτιν, έλαβε την έγκριση του ρωσικού κοινοβουλίου για την αποστολή ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία και συγκεκριμένα στη χερσόνησο της Κριμαίας. Τις επόμενες ημέρες στρατιώτες του Ρωσικού στρατού έθεσαν υπό τον έλεγχό τους το μεγαλύτερο μέρος της Κριμαίας, ενώ η μεταβατική κυβέρνηση του Κιέβου κήρυξε γενική επιστράτευση, χαρακτηρίζοντας τις ρωσικές ενέργειες ως «κήρυξη πολέμου». Το τοπικό κοινοβούλιο της Κριμαίαςπροκήρυξε δημοψήφισμα για τις 16 Μαρτίου 2014 για την αυτονομία της περιοχής ή την ένωσή της με τη Ρωσία. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ήταν σε ποσοστό 95.5% υπέρ της ένωσης της περιοχής με την Ρωσία (με τη συμμετοχή στο 82,17%), κάτι που επικυρώθηκε αργότερα επίσημα. Το δημοψήφισμα αναγνώρισε η Ρωσία αλλά θεωρείται παράνομο από τη κυβέρνηση της Ουκρανίας, την Ε.Ε. και τις ΗΠΑ. Το αμέσως επόμενο διάστημα η κρίση συνέχισε να υφίσταται με Ρωσόφωνες επαρχίες να ζητούν η μία μετά την άλλη ανεξαρτησία ή ένωση με τη Ρωσία.
Στις 21 Μαρτίου 2014, η ΕΕ και η Ουκρανία υπέγραψαν τις πολιτικές διατάξεις της Συμφωνίας Σύνδεσης.
Τον Μάιο του 2014 εξελέγη νέος πρόεδρος ο Πέτρο Ποροσένκο, ο οποίος ανέλαβε καθήκοντα τον επόμενο μήνα.
Συμφωνία του Μινσκ
Εκπρόσωποι της ουκρανικής πλευράς και των φιλορώσων αυτονομιστών συμφώνησαν τον Σεπτέμβριο 2014 σε κατάπαυση του πυρός και στη δημιουργία μιας αποστρατιωτικοποιημένης ζώνης πλάτους 30 χιλιομέτρων στην ανατολική Ουκρανία. Η συμφωνία προβλέπει εννέα σημεία, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται η παύση της χρήσης των όπλων και η απόσυρση του βαρέως πυροβολικού σε απόσταση 15 χιλιομέτρων εκατέρωθεν.
Ευρωπαϊκές Κυρώσεις στη Ρωσία
Διπλωματικές κυρώσεις:
-Αποβολή της Ρωσίας από την G8
-Αναβλήθηκαν προγράμματα συνεργασίας και συζητήσεις για βίζες και νέες συμφωνίες
Ατομικές κυρώσεις:
-Απαγόρευση χορήγησης βίζας
-Πάγωμα περιουσιακών στοιχείων
Οικονομικές κυρώσεις:
-Αναβλήθηκαν νέες επιχειρήσεις από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανοικοδόμησης και Ανάπτυξης
-Απαγορεύτηκαν οι εισαγωγές από την Κριμαία εκτός αν πιστοποιούνταν από την Ουκρανία
-Απαγορεύτηκε η εξαγωγή στρατιωτικών υλικών στην Κριμαία
-Απαγορεύτηκε η πρόσβαση σε κεφαλαιαγορές της Ε.Ε. σε συγκεκριμένες μεγάλες Ρωσικές Τράπεζες και Επιχειρήσεις
Γιατί είναι παράνομη η προσάρτηση της Κριμαίας
Ι) Παραβίαση Χάρτη Ηνωμένων Εθνών (άρθρο 4 απαγόρευση χρήσης βίας)
ΙΙ) Παραβίαση των διμερών συμφωνιών: Μνημόνιο Βουδαπέστης (1994), Συμφωνία Φιλίας Ουκρανίας-Ρωσίας (1997)
ΙΙΙ) Παραβίαση διεθνούς δικαίου
-Χρήση και απειλή χρήσης στρατιωτικής βίας
-Παραβίαση εδαφικής ακεραιότητας
-Κατάληψη Ουκρανικού εδάφους πριν και μετά το δημοψήφισμα
-Παρέμβαση στις εσωτερικές σχέσεις με την υποστήριξη της αυτονομιστικής αυτοαποκαλούμενης κυβέρνησης της Κριμαίας
ΙV)Το δημοψήφισμα της 16 Μαρτίου κρίθηκε παράνομο τόσο στο εγχώριο όσο και στο διεθνές δίκαιο
Πηγές
Παναγιώτα Μανώλη, Ποιος έχασε (σ)το Κίεβο; ELIAMEP Briefing Notes 30/2014, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, Μάρτιος 2014. Διαθέσιμο στο http://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2014/03/panagiota.pdf (πρόσβαση 25 Νοεμβρίου 2014)
John J. Mearsheimer, «Γιατί η ουκρανική κρίση είναι σφάλμα της Δύσης. Οι φιλελεύθερες αυταπάτες που προκάλεσαν τον Πούτιν», Foreign Affairs Hellenic Edition, 17/11/2014. Διαθέσιμο στο:
http://foreignaffairs.gr/articles/70069/john-j-mearsheimer/giati-i-oykraniki-krisi-einai-sfalma-tis-dysis (πρόσβαση 25 Νοεμβρίου 2014)
Σωτήρης Ντάλης και Βσέβολοντ Σαμοχβάλοβ, Η "Πορτοκαλί Επανάσταση" στην Ουκρανία και τα νέα δεδομένα στις σχέσεις της Ουκρανίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Ρωσία, ΕΚΕΜ, Αθήνα 11 Απριλίου 2005. Διαθέσιμο στο:http://www.ekem.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=176:i-portokali-epanastasi-stin-oykrania-kai-ta-nea-dedomena-stis-sxeseis-tis-oykranias-me-tin-eyropaiki-enosi-kai-ti-rosia&catid=15:2008-05-12-11-28-15&Itemid=68 (πρόσβαση 20 Νοεμβρίου 2014)
Ιστορικές συμφωνίες Ρωσίας-Ουκρανίας: Παράταση παραμονής του ρωσικού στόλου στην Κριμαία με αντάλλαγμα φθηνότερο φυσικό αέριο, Κείμενο Πολιτικής, Κέντρο Ρωσίας, Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης, 12 Μαΐου 2010. Διαθέσιμο στο: http://ceregreece.org/ (πρόσβαση 20 Νοεμβρίου 2014)
