Αφροδίτη και Έρως

 Αφροδίτη και Έρως

400-350 π.χ. ,ανακαλύφθηκε στη Βεγγάζη (Λιβύη) 

 Μουσείο του Λούβρου

οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος…

 Στους Νεκρικούς διαλόγους ο Λουκιανός παρουσιάζει τριάντα συζητήσεις γνωστών προσωπικοτήτων που βρίσκονται πια στον Άδη με βασικό θέμα  το πρόσκαιρο της γήινης ευτυχίας και του γεγονότος ότι οι νεκροί είναι όλοι ίσοι στον Κάτω κόσμο...Ο διάλογος μεταξύ του πορθμέα του Κάτω κόσμου, Χάρωνα με τον κυνικό φιλόσοφο Μένιππο, ο οποίος έζησε μέχρι τον θάνατό του σύμφωνα με τη φύση, την εγκράτεια και την άρνηση καθιερωμένων κοινωνικών αξιών, όπως είναι ο πλούτος, η δόξα, κ.ά..και ως εκ τούτου δεν έχει ούτε τον οβολό που σύμφωνα με το έθιμο τοποθετούσαν στο στόμα του νεκρού ως αμοιβή του Χάρωνα…η στιχομυθία που αναπτύσσεται μεταξύ τους είναι αποκαλυπτική αφού ο Μένιππος λέει στον Χάρωνα όταν του ζητά το αντίτιμο για να τον εισαγάγει στον Άδη «οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος!» (ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ231. – Νεκρικοὶ διάλογοι (2). Στη συνέχεια ο Χάρωνας ανένδοτος θυμώνει και αρχίζει να τον απειλεί…Ο Μένιππος του λέει πως η μόνη λύση είναι να ζητήσει τα ναύλα από τον μεταφορέα του τον Ερμή ή να τον στείλει πίσω στην άλλη όχθη, δηλαδή στη ζωή…Ο Χάρωνας σε αδιέξοδο παραπονιέται στον Ερμή λέγοντας του «Βρε Ερμή, από πού μας τον έφερες αυτόν τον σκύλο; Τι λόγια έλεγε στο ταξίδι! Κορόιδευε και περιγελούσε όλους τους επιβάτες, κι ήταν ο μόνος που τραγουδούσε όταν εκείνοι έκλαιγαν!» κι ο Ερμής του απαντά 

«Μα δεν ξέρεις, Χάρων, ποιον κουβάλησες με τη βάρκα σου; Έναν άνθρωπο αληθινά ελεύθερο...!»…(μετάφραση Π. Μουλλάς)

Αττική λήκυθος λευκού βάθους που αποδίδεται στον Ζωγράφο του Sabouroff του 450 π.Χ. με τον Ερμή Ψυχοπομπό, τον Χάρωνα και τον νεκρό. Metropolitan Muse

ΥΓ. ίδιο στιγμιότυπο απεικονίζεται σε λευκές ληκύθους και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσε

οum.είο

Εικόνες από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

 1: Αγαλματίδιο του ΑΡΠΟΚΡΑΤΗ… γιου της Ισιδας και του Οσιρι… προστάτης των παιδιών, ο Αρποκρατης, ήταν γνωστός στο Αιγυπτιακον Πάνθεον, ως ΩΡΟΣ… με το δεξί χέρι, κάνει την χειρονομία, που επιβάλλει σιωπή στους μυημένους… στο αριστερό, κρατά κέρας αφθονίας, γεμάτο καρπους( 3ος αι. μ.Χ)

     2: Κεφάλι του ΣΑΡΑΠΙ( εξελληνισμένη μορφή του Αιγύπτιου Θεού των νεκρών ΟΣΙΡΙ)… πιθανότατα, προέρχεται από λατρευτικό,

κολοσσιαίο άγαλμα… η στίλβωση του προσώπου, τα χρωματα στα μαλλιά και στα γενιά, δηλώνουν ότι, ήταν επιχρυσωμενο( 150-200μ.Χ)

    3:Κεφάλι από λατρευτικό άγαλμα της ΙΣΙΔΟΣ… η επιφάνεια του προσώπου, είναι στιλβωμένη, τα μαλλιά χρωματισμένα και ίσως επιχρυσωμενα( μετά το 138μ.Χ)

    Το ιερό ζευγάρι  της ΙΣΙΔΟΣ και του ΣΑΡΑΠΙ και ο γιος τους ΑΡΠΟΚΡΑΤΗΣ, αποτελούν την ΕΛΛΗΝΟ-ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ τριάδα

    « Θεοί Σωτήρες», κύριοι της θάλασσας, γιατροί και προστάτες των ναυτικών, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς μεταξύ των εμπόρων και των ναυτικών, οι οποίοι πιθανοτατα, έφεραν την λατρεια τους εδώ… στην ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ , υπήρχαν,οι θερμότεροι οπαδοί τους

    Παρα την Αιγυπτιακή προέλευση των Θεοτήτων, τα αγάλματα, τα λατρευτικά και τα αναθηματικά αναγλυφα και κυριως  τα επιγραφικά αναθήματα που βρέθηκαν στο ιερό τους ,έχουν έντονο Ελληνικό χαρακτηρα

Πηγή: Αρχαιολογικό Μουσειο Θεσσαλονικης

                    🏛

Φωτος  Sofia Vryza

Νέα Φιλαδέλφεια: οικιστικά κατάλοιπα και νεκροταφείο της εποχής σιδήρου. Δημήτριος Β. Γραμμένος

 Σχεδόν σύγχρονο με τη γεωμετρική εγκατάσταση, είναι και το νεκροταφείο της εποχής σιδήρου, το οποίο βρέθηκε στην πεδιάδα ανάμεσα σ' αυτήν και στη μεγάλη «τράπεζα Ναρές». Θα πρέπει κατ' αρχήν να επισημανθεί ότι, όπως συνάγεται από τη χωροταξική διάταξη του νεκροταφείου, τουλάχιστον από τον 9ο αι. π.Χ. και εξής, ο ταφικός χώρος είναι απόλυτα διαχωρισμένος από τον σύγχρονό του οικιστικό[104], ο οποίος υποθέτουμε ότι βρίσκεται στην «τράπεζα Ναρές». Δεν αποκλείεται ωστόσο ο ίδιος χώρος να χρησιμοποιούνταν για ταφές και από τους κατοίκους της γύρω αγροτικής περιοχής και ίσως και από αυτούς που κατοικούσαν στη μικρή γεωμετρική εγκατάσταση που ανασκάψαμε.

Τα κοσμήματα της νεκρής του τάφου (αριθμός 948) στη θέση που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή (φωτ. της Β. Μ-Δ)

Με τον όρο «νεκροταφείο εποχής σιδήρου» ορίσαμε ένα αυστηρά οριοθετημένο νεκροταφείο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε συστηματικά για ταφές την περίοδο από τον 9ο μέχρι τον 7ο αι. η το πρώτο τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. και μόνο περιπτωσιακά στους επόμενους αιώνες[105]. Η χρονολόγηση των τάφων της εποχής σιδήρου δεν είναι απόλυτα ακριβής, επειδή στηρίζεται κυρίως στην εγχώρια άβαφη κεραμική, που επικρατεί σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα και που είναι δύσκολο να χρονολογηθεί επακριβώς, καθώς και στα κοσμήματα, που επίσης δεν αποτελούν ακριβή χρονολογικά τεκμήρια.

Από το νεκροταφείο αυτό έχουν ερευνηθεί 2.228 τάφοι σε έκταση 12 στρεμμάτων (Εικ. 9). Τα όρια του, από τα οποία έχουν αποκαλυφθεί τμήματα του βόρειου, του ανατολικού και του δυτικού, φαίνεται ότι ήταν με σαφήνεια καθορισμένα. Στη βορειοανατολική περιοχή διαπιστώθηκε τοποθέτηση των ακριανών τάφων σε σειρά, μια τοποθέτηση που θα μπορούσε να δηλώνει και την ύπαρξη δυο δρόμων, ενός με κατεύθυνση Β-Ν και ενός άλλου Α-Δ. Το δυτικό όριο, από το οποίο έχει αποκαλυφθεί ένα τμήμα, παραβιάζεται ορισμένες φορές με την τοποθέτηση, έξω από το όριο, τάφων, ίσως μεταγενέστερων της οριοθέτησης (Εικ. 10). Εντύπωση προκαλεί το μέγεθος του νεκροταφείου σε συνάρτηση με την πυκνότητα των τάφων. Αν αναλογισθούμε ότι ένα μεγάλο τμήμα του επεκτείνεται και στα διπλανά χωράφια, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι η συνολική έκτασή του θα ήταν σχεδόν διπλάσια.

Οι ταφές ανήκουν και σε ενήλικες και σε παιδιά, κάτι που γίνεται εύκολα αντιληπτό από το μέγεθος των τάφων. Ορισμένοι ιδιαίτερα μικροί τάφοι, σε μερικούς από τους οποίους διατηρούνταν και λίγα σκελετικά κατάλοιπα, δείχνουν ότι στο νεκροταφείο θάβονταν ακόμη νήπια και βρέφη. Μολονότι επικρατεί ο ενταφιασμός, χρησιμοποιείται σε μικρή κλίμακα και η καύση. Αρκετά τεφροδόχα αγγεία βρέθηκαν διάσπαρτα σ' όλη την έκταση του νεκροταφείου.

Το μεγαλύτερο τμήμα του νεκροταφείου αναπτύσσεται οριζόντια, οι τάφοι είναι τοποθετημένοι πυκνά ο ένας κοντά στον άλλον, αλλά δεν έχουν ένα σταθερό προσανατολισμό. Ωστόσο, σε πολύ λίγες περιπτώσεις νεότερες ταφές καταστρέφουν παλιότερες. Οι τάφοι είναι λακκοειδείς η κιβωτιόσχημοι. Στους τελευταίους το υποτυπώδες κιβώτιο είναι κατασκευασμένο με κάθετα τοποθετημένες πλακαρές πέτρες. Τέλος τα τεφροδόχα αγγεία με τα καμένα οστά των νεκρών βρίσκονται ανάμεσα στους τάφους ή πάνω σε καλυπτήριες (Εικ. 11).

Στο νοτιότερο τμήμα του νεκροταφείου οι τάφοι είναι επίσης είτε λακκοειδείς είτε κιβωτιόσχημοι, οι περισσότεροι όμως από τους τελευταίους παρουσιάζουν μια πιο εξελιγμένη μορφή, όπου το κιβώτιο είναι πιο καλοσχηματισμένο. Ακόμη, παρατηρούνται λίγοι κτιστοί με αργούς λίθους τάφοι, ελεύθερες ταφές, ταφές σε πιθάρια και επίσης τεφροδόχα αγγεία. Αξίζει να επισημανθεί ότι στο τμήμα αυτό έχουν εντοπισθεί και μικροί ταφικοί περίβολοι, που ίσως στήριζαν τυμβίσκους, οι οποίοι δεν βρέθηκαν, επειδή, αν υπήρχαν, θα είχαν ισοπεδωθεί από την καλλιέργεια.

Συνήθως κάθε τάφος χρησιμοποιήθηκε για τον ενταφιασμό ενός νεκρού. Σπάνια απαντούν λάκκοι με δυο ή τρεις νεκρούς. Οι νεκροί τοποθετούνται ανάσκελα με τα χέρια ανάμεσα στους μηρούς και συχνά τους αστραγάλους δεμένους.

Οι τάφοι είναι μερικές φορές πλούσια κτερισμένοι, αλλά συχνότερα είναι φτωχοί. Στις περιπτώσεις αυτές μόνο ένα ή δυο κτερίσματα προσφέρονταν στους νεκρούς, ή το ένδυμα του νεκρού έφερε κάποιο διακοσμητικό κόσμημα (π.χ. επιχρυσωμένο ομφάλιο). Συνολικά πάντως το 40% έως 50% αυτών περιέχουν εκτός από τον σκελετό του νεκρού και κάποια αντικείμενα. Πρόκειται για αγγεία, κοσμήματα και εργαλεία. Τα πήλινα αγγεία έχουν περιορισμένο σχηματολόγιο. Επικρατούν οι πρόχοι, τα κανθαρόσχημα και φιαλόσχημα μόνωτα κύπελα, οι αμφορίσκοι. Στους νηπιακούς τάφους βρέθηκαν και θήλαστρα. Τα κοσμήματα είναι κυρίως χάλκινα και σιδερένια. Έχουμε, ως επί το πλείστον, ψέλια πολύσπειρα και απλά, συχνά διακοσμημένα με χαρακτά σχέδια, δακτυλίδια, είτε με οκτώσχημη ή ρομβοειδή σφενδόνη, είτε ταινιωτά, πόρπες, περόνες, περιλαίμια στριφτά, σπειροειδείς σωληνίσκους, ενώτια. Βρέθηκαν επιπλέον και λιγοστά χρυσά κοσμήματα, όπως ένα ζεύγος ενωτίων και μερικά χρυσά επιστόμια. Δεν λείπουν ακόμη και γυάλινες ψήφοι. Τα ρούχα διακοσμούνται επίσης με χάλκινα κομβία και επιχρυσωμένα χάλκινα ομφάλια που θα έδιναν την εντύπωση των χρυσοποίκιλτων ενδυμάτων. Ραμμένα πάνω στο ύφασμα διακοσμούσαν, το στήθος, τη μέση, το κεφάλι των νεκρών.

Τα εργαλεία είναι κυρίως σιδερένια μαχαιρίδια. Ένα από αυτά, που διατηρείται σε άριστη κατάσταση, διασώζει την οστέινη λαβή του που είναι διακοσμημένη με χαρακτούς κύκλους. Χαρακτηριστική είναι και η ανεύρεση σε πολλούς γυναικείους τάφους ενός πήλινου σφονδυλιού. Αποτελούσε εξάρτημα για το αδράχτι, το οποίο δεν έχει διασωθεί λόγω του φθαρτού υλικού του, και έδειχνε την κύρια απασχόληση της νεκρής, όταν βρισκόταν στη ζωή. Κυρίως έγνεθε το μαλλί. Θα πρέπει πάντως να παρατηρήσουμε ότι βρισκόταν συνήθως σε φτωχικούς τάφους, πολλές φορές ήταν το μοναδικό κτέρισμα, ένδειξη ότι η ειδίκευση αυτή αφορούσε τις φτωχότερες τάξεις. O διαχωρισμός των φύλων από τα κτερίσματα των νεκρών δεν είναι συνήθως εφικτός. Μερικές μόνο ταφές ορίζονται με σχετική βεβαιότητα ως γυναικείες από την ποικιλία και πολυμορφία των κοσμημάτων που εμπεριείχαν ή σε άλλες περιπτώσεις από την παρουσία του σφονδυλιού. Τα μαχαιρίδια, όπως και τα υπόλοιπα κτερίσματα, βρέθηκαν σε τάφους και των δυο φύλων και επομένως δεν βοηθούν στη διάκριση των τάφων σε γυναικείους και ανδρικούς[106]. Αξίζει επίσης να τονισθεί η σχεδόν παντελής απουσία όπλων από τους ανδρικούς τάφους της εποχής σιδήρου, ένα έθιμο που έχει διαπιστωθεί ότι επικρατεί στη Νέα Φιλαδέλφεια, στο παρακείμενο νεκροταφείο των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, από τον προχωρημένο 6ο π.Χ. και εξής και είναι γνωστό και από άλλες περιοχές της Μακεδονίας στην ίδια εποχή.

Οι πλουσιότεροι τάφοι είναι οι γυναικείοι. Στον τάφο αριθ. 514 το ένδυμα της νεκρής από τον ώμο μέχρι την κοιλιά διακοσμούνταν με 40 επιχρυσωμένα ομφάλια. Στα χέρια φορούσε χάλκινα βραχιόλια και δακτυλίδια, ενώ πάνω στον αριστερό ώμο της βρέθηκαν δυο χάλκινοι διπλοί πελέκεις. Στον τάφο αριθ. 948 (Εικ. 12) βρέθηκαν 32 αντικείμενα. Πρόκειται για έναν απέριττο κιβωτιόσχημο τάφο μιας νεαρής γυναίκας του 7ου αι. π.Χ., στον οποίο τα περισσότερα κτερίσματα της νεκρής βρέθηκαν στοιβαγμένα στη μια γωνία του. Ανάμεσα στα κοσμήματα που της προσφέρθηκαν, ξεχωρίζουν δυο βαριά πολύσπειρα βραχιόλια, τα οποία φορεμένα θα κάλυπταν το κάθε χέρι της γυναίκας από τον καρπό μέχρι τον αγκώνα. Για τη διακόσμηση της κεφαλής της χρησιμοποιήθηκαν οι σπειροειδείς σωληνίσκοι, γνωστοί με τον όρο σύριγγες, οι οποίοι κρέμονταν ανάμεσα στα μαλλιά στερεωμένοι πιθανόν σε μια δερμάτινη στεφάνη[107], ενώ τέσσερα περιλαίμια και ένα περιδέραιο με αμφικωνικές χάντρες προορίζονταν για την κόσμηση του λαιμού και του στήθους της. Τέλος τη στερέωση και διακόσμηση των ενδυμάτων εξυπηρετούσαν μια-δυο λεπτές περόνες, δυο διαφορετικού τύπου πόρπες, καθώς και μερικά ακόμη δισκοειδή κοσμήματα.

Τα κοσμήματα αυτά έχουν ιδιαίτερες ομοιότητες με αυτά που βρέθηκαν π.χ. στη Βεργίνα ή στην Τσαουσίτσα[108] και δείχνουν ότι οι λαοί που κατοικούσαν στη Μακεδονία είχαν όμοιο πολιτιστικό υπόβαθρο.

Στο νότιο τμήμα του νεκροταφείου εμφανίζονται νέα κοσμήματα, ενώ μειώνονται τα παλιά. Εμφανίζονται οι μεγάλες χάλκινες αμφικωνικές χάντρες και τα περίαπτα σε σχήμα πουλιού[109]. Τώρα πλέον στη μεταλλοτεχνία χρησιμοποιείται περισσότερο το χύσιμο σε καλούπι αντί της σφυρηλάτησης του μετάλλου, ενώ η ευαισθησία των τεχνιτών τούς οδηγεί σε κατασκευή πλαστικότερων μορφών. Η τεχνική βρίσκεται σε πιο εξελιγμένο στάδιο. Τα νέα αυτά στοιχεία χρονολογούνται στο τέλος του 8ου και στον 7ο αι. π.Χ. Στον 7ο αι. π.Χ. ή στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. ανήκουν και τα χρυσά επιστόμια που χρησιμοποιούνται για το κλείσιμο του στόματος του νεκρού. Τα χρυσά επιστόμια είναι πολύ συχνό εύρημα σε τάφους μεταγενέστερους, των μέσων και ύστερων αρχαϊκών χρόνων που έχουν βρεθεί στη Νέα Φιλαδέλφεια αλλά και σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας στα ίδια χρόνια, εντούτοις η αρχή τους ανάγεται στην εποχή σιδήρου. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και το σιδερένιο ξίφος του τάφου αριθ. 1543, το οποίο διασώζει και τα χάλκινα δεσίματα της δερμάτινης πιθανόν θήκης του. Το ξίφος αυτό μαζί με ένα ακόμα που βρέθηκε στον γειτονικό τάφο αριθ. 1544 είναι τα μοναδικά τέτοιου είδους αντικείμενα που αποκαλύφθηκαν στο νεκροταφείο της εποχής σιδήρου. Η κεραμική που συνοδεύει τα ευρήματα αυτά είναι η γνωστή άβαφη εγχώρια της εποχής σιδήρου. Η παρουσία των ξιφών εδώ προαναγγέλλει την επικράτηση του εθίμου της ταφής των ανδρών με τον οπλισμό τους, έθιμο που παγιώνεται στη Νέα Φιλαδέλφεια την περίοδο μετά τα μέσα του 6ου αι.

Το νοτιοδυτικό τμήμα του νεκροταφείου της εποχής σιδήρου επαναχρησιμοποιήθηκε σε πολύ περιορισμένη κλίμακα τον προχωρημένο 6ο αι. π.Χ., τον 4ο αι. και τον 3ο αι. π.Χ. Άλλοτε κατασκευάσθηκαν νέοι τάφοι, άλλοτε επαναχρησιμοποιήθηκαν οι παλιότεροι. Χαρακτηριστικό ιδιαίτερα των τάφων του 6ου έως 4ου αι. π.Χ. το οποίο διαπιστώθηκε κυρίως στις ταφές του νεκροταφείου των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων που βρέθηκε σε μεγάλη έκταση ανατολικά αυτού της εποχής σιδήρου, είναι ότι υπάρχει σταθερός προσανατολισμός της κεφαλής του νεκρού ανάλογα με το φύλο, κάτι που επίσης δεν φαίνεται να ακολουθείται με συνέπεια στους προγενέστερους τάφους. Οι άνδρες έχουν το κεφάλι στα βόρεια ή στα δυτικά, οι γυναίκες στα νότια ή στα ανατολικά. Επιπλέον κυρίως στον 6ο αι. και στον 5ο αι. παρατηρείται, όπως αναφέραμε και προηγουμένως, η συνήθεια οι άνδρες να θάβονται με τον οπλισμό τους και οι γυναίκες, όπως και στην εποχή σιδήρου, με τα κοσμήματά τους. Τον οπλισμό των νεκρών ανδρών απαρτίζουν το χάλκινο κράνος, το σιδερένιο ξίφος και τα δυο σιδερένια δόρατα. Οι τάφοι επίσης από τη μέση αρχαϊκή περίοδο και εξής, διακρίνονται για την αφθονία αγγείων εισαγμένων από την Αττική, Κόρινθο, Ιωνία. Οι ταφές του 4ου αι. π.Χ. ξεχωρίζουν από τα γνωστά κτερίσματα της εποχής αυτής (αγγεία, κοσμήματα, χάλκινα νομίσματα).

Η τελευταία φάση της χρήσης του νεκροταφείου της εποχής σιδήρου τοποθετείται στα ρωμαϊκά χρόνια. Λίγοι τάφοι αυτής της εποχής εντοπίσθηκαν στο κεντρικό τμήμα του χώρου που ερευνήθηκε. Διακρίνονται κυρίως από την κατασκευή τους με κεραμίδες στέγης και από τα κτερίσματά τους, ανάμεσα στα οποία επικρατούν τα βολβόσχημα μυροδοχεία και τα χάλκινα νομίσματα των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων. Οι τελευταίοι φαίνεται ότι σχετίζονται με μια παρακείμενη εγκατάσταση ρωμαϊκών χρόνων, τμήμα της οποίας είχαμε ανασκάψει το 1995[110].

 

Η περιοχή της Νέας Φιλαδέλφειας ανήκει στην αρχαία Μυγδονία, η οποία είχε τα όρια που καταλαμβάνει περίπου ο σημερινός νομός Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, που συχνά είναι ασαφείς ή ακόμα παρουσιάζουν αντικρουόμενες απόψεις, στη Μυγδονία, πριν από την ενσωμάτωσή της στο Μακεδονικό κράτος, ζούσαν οι Μύγδονες, στους οποίους αποδίδονταν δέκα πόλεις[111]. Κατά τον Θουκυδίδη οι Μακεδόνες κατέλαβαν την περιοχή αυτή διώχνοντας από εκεί τους Ηδωνούς[112]. Όπως είχε διαπιστωθεί με την επιφανειακή αλλά και ανασκαφική αρχαιολογική έρευνα σε άλλες περιοχές, οι πληθυσμοί αυτοί κατοικούσαν κυρίως σε μεγάλους οικισμούς που τους εγκαθίδρυαν πάνω σε χαμηλά φυσικά υψώματα (τράπεζες). Στον κάτω ρου του Γαλλικού δεσπόζουν σήμερα πέντε τέτοιοι παρόμοιοι με της Νέας Φιλαδέλφειας οικισμοί πάνω σε «τράπεζες».

Η ανασκαφή στη Νέα Φιλαδέλφεια μας έδωσε και νέα στοιχεία για την οργάνωση των οικιστικών εγκαταστάσεων στην περιοχή αυτή.

Η εγκατάσταση πάνω στο τραπεζιόσχημο ύψωμα, που αναφέραμε προηγουμένως, αποτελεί ένα νεοαποκαλυπτόμενο εύρημα στον μακεδονικό χώρο, το οποίο προκαλεί ερωτηματικά σχετικά με τον χαρακτήρα του. Το γεγονός ότι είναι μια ολιγομελής κοινότητα γίνεται αμέσως αντιληπτό από τον μικρό αριθμό των κτηρίων που περιλαμβάνει. Το τετράχωρο κτήριο του άνω πλατώματος δεν υπάρχει αμφιβολία ότι χρησιμοποιήθηκε για κατοικία, όπως άλλωστε και το συγκρότημα των δωματίων στο νότιο φρύδι του λόφου. Εντούτοις το εξαιρετικά μεγάλο μέγεθος του πρώτου για τα μέτρα της εποχής σιδήρου -εμβαδόν σχεδόν 200 τ.μ.- η θέση του σε κεντρικό σημείο του λόφου και το περιβάλλον του, που είναι ανοιχτός χώρος χωρίς άλλες οικοδομές σε αρκετή απόσταση, δείχνουν ότι δεν πρόκειται για κατοικία μιας απλής αγροτικής οικογένειας. Η οικονομική ισχύς και η χρησιμοποίηση άφθονου εργατικού δυναμικού, προϋποθέσεις αναγκαίες για έργα μεγάλου μεγέθους, όπως π.χ. μεταφορά χωμάτων για δημιουργία ταρατσών, η πλήρης αυτάρκεια των αγροτικών προϊόντων και η αρμοδιότητα ανακατανομής της παραγωγής, που φαίνεται από τα πολυάριθμα αποθηκευτικά αγγεία, δείχνουν ότι πρόκειται ίσως για έδρα ή για έργο κάποιου τοπάρχη της περιοχής[113]. Εξάλλου η θέση της εγκατάστασης στον λόφο δίπλα στο ποτάμι υποδηλώνει ότι ίσως σχετίζεται με την εκμετάλλευση των πόρων του ποταμού. Δεν μπορεί όμως να αποκλεισθεί και η περίπτωση να εξυπηρετούνταν και αμυντικοί στόχοι, καθόσον από τη θέση αυτή μπορούσε να ελεγχθεί και η πρόσβαση προς την παραλιακή Μακεδονία και συγχρόνως υπήρχε και άμεση οπτική επαφή προς τον κυρίως οικισμό, που βρισκόταν στην «τράπεζα», η οποία ήταν σε αρκετή απόσταση από το ποτάμι. Τι σημαίνει ο διαχωρισμός της εγκατάστασης αυτής από τον κεντρικό οικισμό της «τράπεζας», στον οποίο εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι βρίσκεται το κέντρο της διοίκησης, δεν είναι εύκολο να απαντηθεί. Θα μπορούσε ίσως να σκεφτεί κανείς ότι η εξουσία δεν ήταν απόλυτα συγκεντρωτική σε ένα άτομο (βασιλιά) αλλά διαμοιραζόταν ανάμεσα σε περισσότερα μέλη μιας αγροτικής αριστοκρατίας.

Συνεπώς, η εγκατάσταση στον λόφο δημιουργεί προϋποθέσεις για την κατανόηση της οργάνωσης, των κοινωνικών δομών και των θεσμών των λαών του μακεδονικού χώρου κατά τη γεωμετρική και πρώιμη αρχαϊκή εποχή. Άλλωστε, ο εντοπισμός των πρόχειρων εγκαταστάσεων στην πεδιάδα δείχνει ότι οι οικιστικές περιοχές δεν περιορίζονταν μόνο στους λόφους. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι κατά την εποχή σιδήρου ήταν διαδεδομένη στην πεδιάδα εποχική κατοίκηση ή μια μονιμότερη εγκατάσταση φτωχών ανθρώπων άμεσα συνδεδεμένων με την αγροτική εργασία.

Τα στοιχεία που προαναφέραμε μπορούν να συσχετισθούν με αυτά που μας δίνει η ανασκαφή του νεκροταφείου, στο οποίο αποτυπώνεται και μια αρκετά αντιπροσωπευτική εικόνα της κοινωνίας της εποχής εκείνης. Ιδιαίτερα πολυπληθής κοινότητα που παρουσιάζει μεν κοινωνική διαστρωμάτωση, αν ερμηνεύεται σωστά η διαφορά στην ποσότητα των ευρημάτων ανάμεσα στους τάφους, αλλά στηρίζεται στις αρχές της ισότητας τουλάχιστον απέναντι στο θάνατο. Πλούσιοι και φτωχοί καταλαμβάνουν ίδιο χώρο ταφικής γης και κατανέμονται τυχαία σ' όλη την έκταση του νεκροταφείου. Ακόμη, η αυστηρή οριοθέτηση του νεκροταφείου προϋποθέτει μια μορφή πρωτοαστικής οργάνωσης του οικισμού, ο οποίος μεριμνά για την προγραμματισμένη χρήση της διαθέσιμης αγροτικής γης, όπως τουλάχιστον φαίνεται από το μεγαλύτερο τμήμα του νεκροταφείου.

Συμπερασματικά μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι κατά το τέλος του 9ου αι. π.Χ. οι κάτοικοι της Νέας Φιλαδέλφειας, εγκατεστημένοι στην «τράπεζα Ναρές», έχουν αποκτήσει μια ακμαία οικονομία που επιτρέπει την κατανομή της εργασίας και απολαμβάνουν τουλάχιστον μέσα στα όρια του κεντρικού οικισμού ένα είδος πρωτοαστικής οργάνωσης. Στον οικισμό αυτό υπάγονται πιθανότατα και άλλες μικρές εγκαταστάσεις, σε λόφους ή στην πεδιάδα, που είναι πολύ πιθανόν να μοιράζονται την ίδια ταφική γη. Η κοινότητα αυτή βρίσκεται σε επικοινωνία με την υπόλοιπη Μακεδονία αλλά και τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο. Αξίζει να επισημάνουμε τη μεγάλη ομοιότητα των χάλκινων κοσμημάτων της Νέας Φιλαδέλφειας με αυτά του νεκροταφείου των τύμβων της Βεργίνας, ένδειξη του κοινού πολιτιστικού υπόβαθρου όλων αυτών των συγγενών κατά μια έννοια φύλων της εποχής σιδήρου.

Οι έρευνες στη Νέα Φιλαδέλφεια, αλλά και σε πολλές άλλες περιοχές του μυχού του Θερμαϊκού κόλπου, όπως στην Αγχίαλο, στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, στο Καραμπουρνάκι, στη Σταυρούπολη, καθώς και στην υπόλοιπη Μακεδονία έδειξαν ομοιότητες στην κεραμική, άβαφη και γραπτή, όλων αυτών των οικισμών. Οι στενές εμπορικές επαφές με τον νοτιότερο χώρο διαπιστώθηκαν από την ανεύρεση γεωμετρικών αγγείων εισαγμένων κατευθείαν από την Εύβοια. Μάλιστα η γεωμετρική διακόσμηση υπάρχει όχι μόνο στα αγγεία που εισήχθηκαν από τη νότια Ελλάδα, αλλά και σ' αυτά που κατασκευάζονταν στη Μακεδονία. Είναι ευρέως γνωστό ότι οι Ευβοείς πήραν μέρος στον αποικισμό του βορειοελλαδικού χώρου. Πιθανόν οι αποικίες τους απετέλεσαν και τα κύτταρα για την ανάπτυξη της γνήσιας γεωμετρικής τέχνης στη Μακεδονία.

Χαρακτηριστική είναι η άνθιση και της μεταλλοτεχνίας. Η αφθονία των χάλκινων και σιδερένιων αντικειμένων, οι συχνά επαναλαμβανόμενοι όμοιοι τύποι κοσμημάτων συνηγορούν για την ύπαρξη μεγάλων εργαστηριακών μονάδων που κάλυπταν τις ανάγκες μιας ιδιαίτερα αυξημένης ζήτησης. Τα εργαστήρια αυτά τροφοδοτούσαν και τον βορειότερο βαλκανικό χώρο, αφού η ανεύρεση αντίστοιχων τύπων και εκεί βεβαιώνουν την ύπαρξη αξιόλογων πολιτιστικών επαφών και ανταλλαγών.

Τον 6ο αι. παρατηρείται μια σημαντική αλλαγή στα ταφικά έθιμα. Επικρατεί η ταφή των ανδρών με τα όπλα τους και επιβάλλεται ο διαφορετικός προσανατολισμός των νεκρών ανάλογα με το φύλο τους. Οι γυναίκες, όπως και στην εποχή σιδήρου, θάβονται με τα κοσμήματά τους. Με την ανασκαφή του αρχαϊκού νεκροταφείου στη Νέα Φιλαδέλφεια διευρύνονται τα όρια των περιοχών, όπου απαντούν τα παραπάνω έθιμα. Η εκπληκτική ομοιότητα τους με αυτά από το νεκροταφείο της Θέρμης, της Αγ. Παρασκευής, του Αγ. Αθανασίου στον νομό Θεσσαλονίκης μέχρι αυτών του νεκροταφείου της Βεργίνας και της Αιανής στην Κοζάνη δείχνει και πάλι την πολιτιστική ομοιογένεια των θρακικών και μακεδονικών φύλων. Το φαινόμενο της επικράτησης αυτών των ταφικών εθίμων μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι όμοιο πολιτειακό καθεστώς, δηλαδή η βασιλεία, υπήρχε σε όλα τα επιμέρους φύλα, ένα συντηρητικό σύστημα διακυβέρνησης που ευνοεί την επίδειξη ισχύος των ατόμων της άρχουσας τάξης και την προβολή πολεμικών προτύπων. Υπαινίσσεται ακόμη την ύπαρξη μιας ισχυρής συντηρητικής αριστοκρατίας που επιβιώνει από την εποχή σιδήρου και που τον 6ο αι. π.Χ. αυτοπροσδιορίζεται υιοθετώντας το πρότυπο του πολεμιστή ως σημείο αναφοράς στην ηρωική εποχή. Η τάξη αυτή καθιερώνει έθιμα που απηχούν ομηρικές ταφικές πρακτικές και τα οποία υιοθετούνται τελικά από ευρύτερες κοινωνικές ομάδες. Ανάλογα έθιμα επικρατούν στη νότια Ελλάδα στη γεωμετρική εποχή, όπου υπάρχουν αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες, ενώ η εξαφάνισή τους στην αρχαϊκή έχει συνδεθεί με την επικράτηση της δημοκρατίας[114].

Ο 4ος αι. π.Χ. είναι περίοδος πολιτικής αστάθειας και μεγαλύτερης φτώχειας. Η συρρίκνωση των εισοδημάτων αντικατοπτρίζεται στα ταφικά έθιμα της Νέας Φιλαδέλφειας με τη μείωση των κτερισμάτων ή τη χρησιμοποίηση φθηνότερων αντικειμένων. Στα μέσα του αιώνα οι συνθήκες αρχίζουν να αλλάζουν. Ο Φίλιππος ο Β' ενοποιεί τη Μακεδονία και επιβάλλει ολοκληρωτικά την εξουσία των Μακεδόνων. Στη συνέχεια οργανώνεται η εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στην Ασία, άφθονο χρήμα εισρέει στη Μακεδονία, δημιουργούνται τα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ οι περιφερειακοί οικισμοί όπως αυτός της Νέας Φιλαδέλφειας συρρικνώνονται. Ας μην ξεχνάμε ότι το 315 π.Χ. ιδρύεται η Θεσσαλονίκη, η οποία αποκτά πληθυσμό από τις γειτονικές περιοχές.

 

104 Δ. Γραμμένος - Σ. Τριανταφύλλου, Ανθρωπολογικές Μελέτες από τη Βόρεια Ελλάδα (2004), 265 κ.ε. (Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου).

105 Βλ. Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Χάλκινα κοσμήματα αρχαϊκών χρόνων από τη Μακεδονία (Αδημ. Διδακτ. Διατρ. 2003), 22, σημ. 20.

106 Μόνο με την έρευνα των σκελετικών καταλοίπων είναι δυνατός ο προσδιορισμός τους. Για τις ανθρωπολογικές μελέτες στη Νέα Φιλαδέλφεια βλ. Γραμμένος - Τριανταφύλλου, ό.π. σημ. 15, σ. 271 κ.ε. (Ε. Μίλκα - Χρ. Παπαγεωργοπούλου).

107 Για τον τρόπο που οι σωληνίσκοι τοποθετούνταν στο κεφάλι βλ. Κ. Phomiopoulou - I. Kilian-Dirlmeier, PZ 64, 1989, 101-107.

108 Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα I. Το νεκροταφείο των τύμβων (1969), S. Casson, BSA, 24, 1919-1921, 1 κ.ε.

109 Για ανάλογα παραδείγματα βλ. π.χ. Bouzek, ό.π. Εικ. 33 και 49.

110 ΑΔ 50, 1995, Χρ. 470-471, ΑΕΜΘ 1995, 313-314

111 Στράβ. VII απόσπ. 36, Πτολ. ΙΙΙ.13.36. Βλ. ακόμη N. Hammond, A History of Macedonia, vol. I, Oxford 1972, 182 κ.ε.

112 Θουκ. ΙΙ.99.4.

113 Για τέτοιου είδους εγκαταστάσεις βλ. A. Mazarakis-Ainian, From rulers dwellings to temples (1997).

114 I. Morris, Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity (1992), 26 κ.ε

Η Αρχαία Αμφίπολη και η μακρά διαδρομή των αρχαιοκάπηλων στην περιοχή. Ρεπορτάζ του ΑΠΕ-ΜΠΕ

 26.04.1956, Αμφίπολη: «Άρχισαν συστηματικές ανασκαφές στην Αμφίπολη σ’ ένα μεγάλο νεκροταφείο για να προστατευτεί η περιοχή από την αρχαιοκαπηλία. Πήρα την απόφαση να αρχίσω, παρά τις αδυναμίες, για να διασωθεί το καταπληκτικό πλήθος των κτερισμάτων. Ο τόπος ήταν γεμάτος σκάμματα και τομείς αρχαιοκαπήλων». Έτσι περιγράφει, στο ημερολόγιό του, ο αρχαιολόγος Δημήτρης Λαζαρίδης την αναγκαιότητα της έναρξης ανασκαφών στην Αμφίπολη και την προστασία της περιοχής από την Αρχαιολογική Εταιρεία, προκειμένου να χαρακτηριστεί άμεσα τότε, αρχαιολογικός χώρος, έτσι ώστε να βάλει «φρένο» στους αρχαιοκάπηλους, που πρόλαβαν πριν από αυτόν να ξεκινήσουν τις «εκσκαφές» και να συλήσουν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους.

 «…Στην Αμφίπολη ήρθαμε με την οικογένειά μου, όταν ήμουν επτά ετών», θα θυμηθεί ο 82χρονος, σήμερα, Κ.Ε. που εξιστορεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ πώς μπήκε ο ίδιος στο «βασίλειο» της (παράνομης) συλλογής αρχαίων αντικειμένων, που αφθονούσαν, όχι μόνο στον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης, αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα.

Η ζωή του ανθρώπου που έχουμε απέναντί μας, θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα. Ακόμα και σήμερα, στα βαθιά γηρατειά, η καρδιά του «χορεύει» κάτω από το στήθος, όταν μιλάει για το παρελθόν και τις (παράνομες) ανασκαφικές δραστηριότητές του.

Έφτασε για να σκάψει, από τις Σέρρες μέχρι και στις Μυκήνες, ενώ –όπως λέει, γελώντας– στη Βεργίνα έσκαψε πριν από τον Μανόλη Ανδρόνικο…

«Οι αρχαιοκάπηλοι, όπως τους λένε, πάνε πρώτοι, οι αρχαιολόγοι φτάνουν μετά», μας λέει και ξετυλίγει κάποιες πτυχές μιας διαδρομής, που παρόμοια διήνυσαν και διανύουν νύχτες, σε κάμπους και βουνά, χιλιάδες άλλοι «συνάδελφοί» του, κατακυριευμένοι, όπως κι αυτός, από το πάθος του σκαψίματος ή –αν θέλετε– τον «πυρετό του χρυσού».

Παιδί πάμφτωχης προσφυγικής οικογένειας, άφησε μαζί με τους δικούς του, το 1927, τη Δράμα, με τα πολλά κουνούπια και την ελονοσία και κατέφυγαν νοτιότερα, στην Αμφίπολη. «Τα πολλά κουνούπια της λίμνης και η ελονοσία ανάγκασαν τότε τους πρόσφυγες να φύγουν από εκεί. Άφησαν τότε τα ζώα τους ελεύθερα να τους οδηγήσουν – όπου εκείνα θα ησύχαζαν, εκεί θα εγκατασταίνονταν. Έτσι διάλεξαν και εγκαταστάθηκαν στον σημερινό οικισμό της Αμφίπολης που τότε τού δώσανε το όνομα Νεοχώρι (Γενίκιοη)», εξιστορεί ο 82χρονος.

«Η οικογένειά μου ήρθε από τη Δράμα το 1944. Ήμασταν κτηνοτρόφοι. Θυμάμαι που πήγαιναν τα γίδια να βοσκήσουν ψηλά εκεί, στον λόφο Καστά, είχε πολύ αέρα και μου άρεζε να ανεβαίνω στην κορυφή… Το 1953, πήγα φαντάρος. Στο χωριό είχε πολλή φτώχεια… Όταν γύρισα, μαζί με τον αδερφό μου ξεκινήσαμε να βγάζουμε τις οβίδες από τον λόφο. Είχαν μείνει πολλές από τον Βαλκανικό πόλεμο. Βγάζαμε μολύβια και “τούντσια” και τα πουλούσαμε στη Θεσσαλονίκη, δώδεκα δραχμές το κιλό. Τις βρίσκαμε εύκολα, γιατί, όταν χτυπούσε η οβίδα, άφηνε ίχνη καπνού στα βράχια, ήταν ζεστή και άφηνε καπνούς. Υπήρχαν, όμως, τρύπες που δεν είχαν καπνούς. Σκάψαμε… ήταν τάφοι. Έτσι άρχισαν όλα», λέει ο Κ.Ε., «ξεδιπλώνοντας» τις μνήμες του στις πρώτες εκσκαφές των τυμβωρύχων και τις θεαματικές ανακαλύψεις τους.

«Εδώ έσκαβαν όλοι» θα μας πει, για να προσθέσει: «ο τόπος είναι ημίβραχος, έσκαβες δέκα πόντους και φαινόταν, αν ήταν σκαμμένος ο τάφος. Σκάβαμε κυρίως στην Ακρόπολη, απέναντι από το σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο, στα “καλά μνήματα”, έμειναν οι πλούσιοι εκεί. Άνοιξα πολλούς τάφους: αν ήταν γυναικείος ο τάφος, βρίσκαμε χρυσά σκουλαρίκια, περιδέραια και καρφίτσες, αν ήταν αντρικός, κάποια αντικείμενα και δακτυλίδια. Πηγαίναμε βράδυ, ήμασταν το πολύ δυο-τρεις. Τα πουλούσαμε στον έμπορο και ο καθένας έπαιρνε το μερτικό του. Η συναλλαγή γινόταν στη Θεσσαλονίκη. Αν έβρισκες κάτι, έπαιρνες τον έμπορο και του το έλεγες. Έβρισκαν και αγαλματίδια και τα πουλούσαν στους μεγάλους αρχαιοκάπηλους ή σε αυτούς που έκαναν συλλογές».

Το 1955 –συνεχίζει– «ήρθε ο αρχαιολόγος από την Καβάλα, ο Δημήτρης Λαζαρίδης και ξεκίνησε τις αρχαιολογικές εργασίες. Είχα βρει τότε τριάντα αγαλματίδια, δούλευα στον δρόμο και άνοιγα τη διακλάδωση προς το χωριό μέσα, φαρδαίναμε τον δρόμο, τριάντα κούκλες, περιστέρια “αλεπές” και γυναικεία πρόσωπα, τα παρέδωσα στο Λαζαρίδη. Δεν μου έδωσαν καμία αμοιβή… Μια μέρα, καθώς άνοιγε τον δρόμο η μπουλντόζα, πετάχτηκε ένα κεφάλι μαρμάρινο. Το παρέδωσα και αυτό, αλλά λεφτά δεν πήρα ακόμη».

1964-1965: «Μετά την έρευνα του νεκροταφείου, προχώρησα στην έρευνα της πόλης. Επιχείρησα ένα πλήθος δοκιμαστικών τομών στην ομαλή έκταση της Αμφίπολης, όπου υπήρχαν οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Οι έρευνες αυτές ήταν άκαρπες. Εντούτοις πίστευα ότι εδώ θα έπρεπε να βρισκόταν ο σημαντικότερος χώρος της πόλης και ίσως η Αγορά. Την πεποίθησή μου ενίσχυε το γεγονός ότι οι παλαιότεροι κάτοικοι του χωριού ονόμαζαν αυτό το χώρο Μπεζεστένι και ότι εδώ αποκαλύπτονταν, όταν όργωναν, αξιόλογα τυχαία ευρήματα, όπως επιγραφές και αγάλματα. Η πόλη αυτή, που έγινε αποικία των Αθηναίων στα χρόνια του Περικλή, δηλαδή την εποχή της μεγάλης ακμής της Αθήνας, είμαι βέβαιος πως ήταν ένα μεγάλο κοσμοπολίτικο κέντρο. Από τα πιο μακρινά μέρη υπήρχαν παροικίες στην Αμφίπολη. Και, φυσικά, υπήρχαν ντόπια εργαστήρια κοσμημάτων, γλυπτών, αγγειοπλαστικής», γράφει στο ημερολόγιό του ο Δημήτρης Λαζαρίδης.

«Εμείς δείξαμε στον Λαζαρίδη που ήταν η Νεκρόπολη», θα πει ο 82χρονος Κ.Ε.

«Αλλά, όμως, το πλέον αξιόλογο κτίριο ήτο ναός παλαιοχριστιανικών χρόνων αποκαλυφθείς εις τη θέσιν Μπεζεστένι και εντός αγρού του Ιωσήφ Ευθυμιάδη, ανατολικώς της αποκαλυφθείσης εν έτει 1961 κιονοστοιχίας… Εντός της Κοινότητας Αμφιπόλεως, όπισθεν της οικίας του Γεωργίου Παπαδόπουλου, κατά τη διάνοιξη των θεμελίων δια την οικοδομήν της εκκλησίας του χωριού, είχε διαπιστωθεί η ύπαρξις ορθογώνιου σκάμματος επί του μαλακού βράχου… Διαπιστώθη ούτως ότι πρόκειται περί λαξευτού τάφου εκ των λεγόμενων μακεδονικών Ταφή, δεν διαπιστώθει ούδ’ ανευρέθησαν οστά», αναφέρει ο Δημήτρης Λαζαρίδης στα Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας έτους 1964, διαπιστώνοντας ότι αρχαιολογικοί τάφοι υπήρχαν, αλλά ήταν άδειοι.

«Ο Λαζαρίδης έβγαινε με μια τσάντα στο χωριό και μάζευε ό,τι μπορούσε, ζητούσε ό,τι είχε βρει ο καθένας να του το παραδώσει και τότε τα παρέδωσα και εγώ», σημειώνει ο Κ.Ε., η δράση του οποίου θα «φτάσει» μακριά και πέρα πλέον από την Αμφίπολη.

«Εγώ άρχισα από τους πρώτους», θα ομολογήσει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και θα συμπληρώσει: «πήγα παντού –μέχρι τις Μυκήνες– πηγαίναμε δύο-τρία άτομα, ξέραμε πού ήταν, ψάχνοντας τα έβρισκες. Πήγα στη Βεργίνα πριν από τον Ανδρόνικο. Ήμασταν τέσσερα άτομα και πήγαμε τρία μέτρα βάθος, βρήκαμε ένα φτυάρι σπασμένο, πήγαν άλλοι πριν από εμάς», θα πει απογοητευμένος και θα τονίσει: «πρώτα πάνε οι αρχαιοκάπηλοι σε έναν αρχαιολογικό χώρο και μετά οι αρχαιολόγοι… αυτοί διαβάζουν μόνο στα βιβλία…».

«Στην Ορμύλια της Χαλκιδικής με συνέλαβαν. Αλλά δεν ήμουν εκεί, το κάνανε συνωμοσία ο διοικητής Ασφαλείας, ο Οικ., με άλλα “κοπρόσκυλα” της δουλειάς, τρώγανε μαζί φαίνεται, πλήρωσα 1.700.000 δραχμές για να μην μείνω φυλακή, για μένα και τον αδερφό μου, είπαν πως οδηγούσα μπουλντόζα: εγώ δίπλωμα δεν είχα… Θυμάμαι, ένα βράδυ του 1977 ήμασταν στο Μελισσουργό της Ν. Απολλωνίας, κάτω στον δρόμο –Παζαρούδα λέγεται το χωριό– εκεί ψάχναμε, κάποιος μας πρόδωσε και ήρθε η αστυνομία, μας έπιασε και μας πήγε στα Λαγκαδίκια. Εγώ ήμουν τολμηρός, θαρραλέος. Εγώ θα την κοπανήσω, είπα στον αδερφό μου, βγαίνω από την πόρτα και τρέχω, δύο τη νύχτα, πάω στον ταξιτζή στον γιο του προέδρου. Ήταν μια γριά Πόντια, δικιά μας. “Πάντον, όπου θέλει, μπορεί να έχει άρρωστο”, λέει του γιου της. Τού λέω Θεσσαλονίκη πρέπει να πάω, έχω άρρωστο στο νοσοκομείο – ψέματα τού είπα. Το πρωί παίρνει ο διοικητής και μου λέει: Την κοπάνησες, έτσι; Τι να κάνω, τού είπα… Έτσι, ένα βράδυ έφυγα και από τη Ζίχνη. Δικαστήκαμε, έφαγα πενήντα μέρες φυλακή, πληρώσαμε… Τώρα είναι κακούργημα, τότε ήταν πλημμέλημα. Δεν πλήρωναν οι αρχαιολογικές υπηρεσίες, δεν υπήρχε ούτε φύλακας, ούτε τίποτα, ούτε ήταν χαρακτηρισμένα αρχαιολογικά. Πολλή φτώχεια. Με αυτά ίσα ίσα που συντηρούνταν ο κόσμος… άλλοι έπαιρναν τα λεφτά», μας λέει ο Κ.Ε., χωρίς, ωστόσο, να μας αποκαλύπτει ποιοι τα έπαιρναν.

«Μετά το 1980, όλοι στην Αμφίπολη πήραν μηχανήματα ανιχνευτές. Τριάντα άτομα κάνανε όλη τη δουλειά – ήταν και Διοικητές μέσα και αυτοί μπερδεύονταν με τα αρχαία. Το 1994 παρέδωσα κάποια αντικείμενα στην αρχαιολογική υπηρεσία, τα εκτίμησαν με ένα ποσό, αλλά ακόμη δεν μου τα πλήρωσαν. Το 2006 τους παρέδωσα πέντε χάλκινα και δύο ασημένια νομίσματα ρωμαϊκών χρόνων, ένα χάλκινο νόμισμα βυζαντινών χρόνων, ένα σταθμίο και μία χάλκινη αιχμή βέλους. Τα κοστολόγησαν περίπου 900 ευρώ, αλλά δεν μου τα πληρώσανε ακόμη», συμπληρώνει και μας δείχνει και αποδεικτικά στοιχεία των όσων υποστηρίζει.

«Τώρα τα παράτησα, γέρασα… Στις τελευταίες ανασκαφές στον Τύμβο Καστά, εγώ έδειξα στον αρχιφύλακα της Περιστέρη την είσοδο του Τύμβου. Τού έδωσα και σχεδιάγραμμα, το έχουν», θα μας πει, με έκδηλη την υπερηφάνεια στο βλέμμα και τη φωνή, προτού μας αποχαιρετήσει.

«Οργιάζουν» στη Μεσολακιά οι φήμες για την αρχαιοκαπηλία

Την ίδια ώρα, λίγα χιλιόμετρα μακριά από την Αμφίπολη, στη γνωστή πλέον Μεσολακιά, οι φήμες για την αρχαιοκαπηλία δίνουν και παίρνουν. «Υπήρχαν άνθρωποι στην Αμφίπολη που δεν δούλεψαν ποτέ, μάζευαν μπίλιες και έβρισκαν και τα νομίσματα. Τα νομίσματα τα έβρισκες περπατώντας. Εμείς ήμασταν αγρότες, αυτοί όλη μέρα έψαχναν και όλη τη νύχτα έσκαβαν», θα μας πουν και θα συνεχίσουν: «Όταν ξεκίνησαν να ανοίγουν τους τάφους, ερχόταν κόσμος από όλες τις περιοχές, είχαν διασυνδέσεις παντού. Τους συνελάμβαναν, πήγαιναν στα δικαστήρια. Τους έβαζαν από τη μια πόρτα και από την άλλη τους έβγαζαν. Είχαν… μπάρμπα στην Κορώνη. Έτρωγαν πολλοί από αυτή τη δουλειά… Αν πούμε πολλά, θα γίνουμε κακοί», θα μας πουν κάτοικοι της Μεσολακιάς, διατηρώντας την ανωνυμία τους, αλλά χωρίς να μας αποκρύψουν πως και αυτοί έβρισκαν διάφορα νομίσματα στα χωράφια τους.

«Παλιά ψάχνανε με τσάπες, άρπαζαν ό,τι μπορούσαν και έφευγαν, γι’ αυτό και βρήκαμε πολλά νομίσματα και αγαλματίδια στους τάφους. Σήμερα, είναι αλλιώς. Όσο για το “κύκλωμα”, αυτό μπορεί να είναι κλειστό, αλλά τα νέα μαθαίνονται γρήγορα – από τον έναν στον άλλο. Αν γίνει η αρχή, σε βρίσκουν εύκολα», θα δηλώσει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ Σερραίος, ο οποίος φέρεται να έχει εμπλακεί στο παρελθόν σε υπόθεση αρχαιοκαπηλίας, για να προσθέσει: «Πριν από δυο χρόνια, μετά από εξάμηνες παρακολουθήσεις, προσήγαγαν περισσότερα από 120 άτομα στη Β. Ελλάδα με την κατηγορία της αρχαιοκαπηλίας, έπιασαν και τον “εγκέφαλο” και αρκετοί είναι στη φυλακή… Με παρακολουθούσαν και μένα, κάνανε έρευνα και στο σπίτι. Δεν είχα τίποτα, παρά μόνο ένα “βρώμικο” τηλέφωνο μέσα σε έξι μήνες, που ήθελε κάποιος να μου πουλήσει νομίσματα. Σε ένα κύκλωμα αρχαιοκαπηλίας δεν υπάρχει τρόπος για να μπεις ή να βγεις. Ερασιτέχνες δεν υπάρχουν. Όταν βγάζεις κέρδος από αυτή τη δουλειά, τότε είσαι επαγγελματίας».

Ο ίδιος υποστηρίζει πως οι πρώτοι αρχαιοκάπηλοι ήταν οι αρχαίοι Έλληνες: «Το πρωί τους έθαβαν και το βράδυ τους έκλεβαν. Όπου είχε χρυσό, άνοιγαν μια τρύπα και τα έπαιρναν. Κάποιοι λένε ότι οι Ρωμαίοι εκπαίδευαν και μαϊμούδες… μαϊμού την έκανε τη δουλειά, τα μάζευε και τα πήγαινε στην τρύπα. Ο τρύπες δεν γίνονταν τυχαία… Οι εννιά στους δέκα στην Αμφίπολη έκαναν αυτή τη δουλειά και πολλοί πέθαναν από τις αναθυμιάσεις».

Από την πλευρά του, ο επί 12 χρόνια συνεργάτης του Δημήτρη Λαζαρίδη, Κώστας Βαρύτας, θυμάται: «Όταν ανοίγαμε έναν τάφο με τον Δημήτρη τον Λαζαρίδη, ο αρχαιολόγος μας απομάκρυνε για να πάρει, όπως έλεγε, ο τάφος αέρα. Όταν βρέθηκε ο μεγάλος τάφος, κάτω από το μουσείο, ο Λαζαρίδης μας είπε να φύγουμε όλοι μακριά για να μην πάθει κάποιος κανένα κακό. Ήταν πολλοί αυτοί οι αρχαιοκάπηλοι που πέθαναν τότε από τις αναθυμιάσεις».

Την ίδια ώρα, στο μικρό καφενεδάκι της Μεσολακιάς, η συζήτηση γυρίζει από ένα «κοινό μυστικό», όπως το αποκαλούν οι περισσότεροι θαμώνες: όσοι είναι οι κάτοικοι της Αμφίπολης, σε διπλάσιο αριθμό θα έβρισκες στα σπίτια τους ανιχνευτές μετάλλων…

1. Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Α. Ταπάσκου).

ΑΣΗΜΕΝΙΑ ΟΣΤΕΟΘΗΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΒΡΑΣΙΔΑ (422 π.Χ. / SILVER OSSUARY OF THE GENERAL BRASIDAS (422 BC)

(Greek & English text)

🇬🇷 Ασημένια οστεοθήκη που στο εσωτερικό της περιείχε χρυσό στεφάνι ελιάς μαζί με την καύση του Σπαρτιάτη Στρατηγού Βρασίδα (Θουκυδίδης, 422 π.Χ.). Βρέθηκε μέσα σε κιβωτιόσχημο τάφο λαξεμένο στο φυσικό έδαφος κάτω από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης κατά τη διάρκεια ανέγερσής του το 1976.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Θουκυδίδη, ο Σπαρτιάτης Στρατηγός Βρασίδας το 422 π.Χ. είναι ο μόνος ο οποίος ενταφιάστηκε με τιμές εντός των τειχών μετά τη φονική μάχη μπροστά στα τείχη της Αμφίπολης μεταξύ Αθηναίων (Στρατηγός Κλέων) και Σπαρτιατών (Στρατηγός Βρασίδας) και λατρεύτηκε στην Αμφίπολη ως ήρωας και οικιστής.

🌍 Silver ossuary which contained a gold wreath of olive leaves along with the cremation of the Spartan General Brasidas (Thucydides, 422 BC). It was found inside a cist grave cut into the natural soft rock under the Archaeological Museum of Amphipolis (Macedonia, the Heart of Greece) during its construction in 1976.

According to the historian Thucydides, the General Brasidas in 422 BC was the only one buried with honours inside the walls after the fatal battle of Amphipolis between Athenians (General Kleon) and Spartans (General Brasidas) and was worshipped in Amphipolis as hero and genuine oikist (founder).

ΜΕΤΑΛΛΙΟ ΕΓΚΑΙΝΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ ΤΟ 1942 Γράφει ο Χρίστος Παπαδόπουλος*

 Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ , ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΦΑΡΟΥΚ Α’, ΜΑΖΙ ΣΤΟ ΜΕΤΑΛΛΙΟ ΕΓΚΑΙΝΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ ΤΟ 1942

Πολλοί βλέποντας την παραπάνω εικόνα θεωρούν ότι πρόκειται για παλιό νόμισμα της Αιγύπτου. Η αλήθεια όμως είναι διαφορετική. Μια συνήθης πρακτική του 20ου αιώνα ήταν η έκδοση αναμνηστικών μεταλλίων με αφορμή μια μεγάλη επέτειο, επίσημη επίσκεψη, εγκαίνια, αγώνες ή διεθνείς διοργανώσεις, όπως γίνεται στις μέρες μας με την έκδοση ειδικών αναμνηστικών σειρών νομισμάτων.

Ένα τέτοιο αναμνηστικό μετάλλιο εκδόθηκε για τα εγκαίνια του Πανεπιστημίου Farouk I ,(σημερινό Πανεπιστήμιο Αλεξάνδρειας) στις 2 Αυγούστου 1942, σε τρεις εκδόσεις, από μπρούτζο, επαργυρωμένο μπρούτζο, αλλά και ολόχρυσο, το οποίο δόθηκε στον Βασιλιά Φαρουκ και φυλάσσεται στο Εθνικό Μουσείο της Αλεξάνδρειας.

Στην πρώτη του όψη, όπως βλέπεται στην εικόνα, βρίσκονται οι βασιλικές κεφαλές, του Μεγάλου Αλέξανδρου , του Έλληνα ιδρυτή της πόλης και του βασιλιά της Αιγύπτου Φαρούκ , ενω στο κάτω μέρος ένα φοινικικό πλοίο που πλησιάζει τον Φάρο της Αλεξάνδρειας, πιθανόν ως σύμβολο ναυτικής δύναμης. Με αυτά τα σύμβολα προσπάθησε ο καλλιτέχνης που το σχεδίασε να δείξει την Αλεξάνδρεια μέσα από τους αιώνες της ιστορίας και να συνδέσει το τότε παρόν της με το ένδοξο παρελθόν της. 

Η συγκεκριμένη απεικόνιση του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι εμπνευσμένη από Αργυρά τετράδραχμα των Πτολεμαίων με κεφαλή Μ. Αλεξάνδρου του 3ου π.Χ. αιώνα.

Στο μετάλλιο αναφερονται στα ελληνικά ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ και στα Αραβικά Φαρουκ Α’ Βασιλευς της Αιγύπτου Ο παλαιότερος και ο σύγχρονος βασιλιάς, δίπλα δίπλα.

Στην πίσω όψη αναφέρονται περίπλοκοι αραβικοί θρύλοι και ημερομηνίες που είναι αδύνατον να διαβαστούν γιατί λείπουν , όπως λένε οι πηγές, βασικά σημεία στίξης της Αραβικής γλώσσας.

Το Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας είναι ένα δημόσιο ερευνητικό πανεπιστήμιο της Αιγυπτιακής συμπρωτεύουσας, που ιδρύθηκε το 1938 ως δορυφόρος του Πανεπιστημίου Fuad (το όνομα του οποίου αργότερα άλλαξε σε Πανεπιστήμιο του Καΐρου). Έγινε ανεξάρτητο το 1942. Ήταν γνωστό ως Πανεπιστήμιο Farouk μέχρι την Αιγυπτιακή Επανάσταση του 1952, όταν το όνομά του άλλαξε σε Πανεπιστήμιο Αλεξάνδρειας. Ο μεγάλος φιλέλληνας φιλόλογος και συγγραφέας, Taha Hussein ήταν ο ιδρυτής και ο πρώτος πρύτανης του Πανεπιστημίου της Αλεξάνδρειας. Είναι πλέον το δεύτερο μεγαλύτερο πανεπιστήμιο στην Αίγυπτο και έχει πολλές συνεργασίες με διάφορα πανεπιστήμια σε διάφορα ερευνητικά πεδία.

*Διευθυντής του Ελληνικού Πολιτιστικού Κέντρου Καΐρου

Άγαλμα της Προμάχου Αθηνάς

 Το Άγαλμα της Προμάχου Αθηνάς (Πρόμαχος = που μάχεται στη πρώτη γραμμή) ήταν κολοσσιαίο έργο γλυπτικής στην Αρχαία Αθήνα. Τοποθετημένο στην Ακρόπολη μεταξύ των Προπυλαίων και του Ερεχθείου, ήταν ορατό από μεγάλη απόσταση, ακόμα και από τα πλοία που έπλεαν ανοιχτά του Σουνίου. Ο Παυσανίας αναφέρεται για το άγαλμα ως «η μεγάλη χαλκή Αθηνά» στην Ακρόπολη,σύμφωνα με την γραπτή του μαρτυρία η αιχμή του δόρατος (θα πρέπει το δόρυ να είχε μήκος 9-16μ.) και το λοφίο του κράνους της θεάς ήταν ήδη ορατά όταν πλησίαζε κανείς (στον Πειραιά) πλέοντας από το Σούνιο.

Χρηματοδοτήθηκε από τα λάφυρα των Μήδων του Μαραθώνα και ήταν έργο του Φειδία. Στο άγαλμα αυτό η Αθηνά παρουσιάζονταν όρθια, και πάνοπλη όπως στην μάχη. Το δόρυ της ήταν τόσο μεγάλο που το ύψος του υπερέβαλε τον Παρθενώνα. 

Κατά μία παράδοση, ο ηγέτης των Βησιγότθων Αλάριχος (370-410 μ.Χ.), τον καιρό που διενεργούσε επιδρομές κατά των ελληνικών κτήσεων του Βυζαντίου, είδε την Αθηνά Πρόμαχο επάνω στην Ακρόπολη να κινείται και από φόβο αποφάσισε να μην εισβάλει στην Αθήνα.

Το όλο καλλιτέχνημα ήταν επιβλητικό και αξιοθαύμαστο, αλλά ακόμα πιο θαυμαστή ήταν η ασπίδα, στην οποία ο καλλιτέχνης παρίστανε την μάχη των Λαπιθών με τους Κενταύρους. Η ύπαρξη του αγάλματος της Αθηνάς Προμάχου ίσως να ταυτοποιείται σε ορισμένα Αττικά νομίσματα που κόπηκαν κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, κατά τον 1ο και 2ο αιώνα μ.Χ., παρέχοντας ενδείξεις για τον εντοπισμό εκδόσεων σωζώμενων γλυπτών. Ίσως το άγαλμα αυτό να αποτέλεσε το πρότυπο για την κατασκευή αργότερα του αγάλματος της Αθηνάς Παρθένου.

Η Πρόμαχος περιστοιχιζόταν από διάφορα λάφυρα και άλλα μικρότερα αναθήματα και παίρνουμε έτσι μια ιδέα της μορφής των Ιερών κατά την αρχαιότητα. Η Αθηνά Πρόμαχος μεταφέρθηκε τον 7ο αιώνα μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη και καταστράφηκε το 1204 μ.Χ. κατά την διάρκεια της πρώτης καταστροφικής άλωσης από τους "σταυροφόρους".

Πηγή: Αρχαιολογία

Κράνος αξιωματικού του Ρωμαϊκού στρατού του 4ου αιωνα μ.Χ.

Βρέθηκαν 14 κράνη αυτής της περιόδου και αυτού του τύπου. Όλα είναι ανώτερων αξιωματικών του Ρωμαϊκού στρατού και όλοι σχεδόν οι επιστήμονες συμφωνούν ότι πρέπει να ανήκαν ( όπως και αυτό) στο στρατόπεδο του Αυτοκράτορα Λικινιου , αντιπάλου του Μέγα Κωνσταντίνου.

Λίγες σταγόνες προϊστορίας. Κοινωνικές ανισότητες κατά την Τελική Νεολιθική Εποχή και την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος

Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος  

 Η χρήση του χαλκού σε περιόδους της Νεώτερης Νεολιθικής εποχής, πιο συγκεκριμένα στην Τελική Νεολιθική και Χαλκολιθική (4.500-3.200 π.Χ.) είναι δεδομένη, όπως και οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες με βάση αρχαιολογικά ευρήματα, κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής. Η Νεολιθική εποχή θα χαρακτηριστεί από μία σαφή ροπή προς τις ταξικές και ιεραρχημένες κοινωνίες.

  Κατά την πρώιμη Εποχή του Χαλκού ο άνθρωπος εξειδικεύεται περισσότερο στη χρήση του Χαλκού, και επεκτείνει σημαντικά τη χρήση του. Οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες παγιώνονται, ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται σημαντική πολιτισμική πρόοδος. Η μεταλλοτεχνία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική ασυμμετρία και στην πρόοδο του πολιτισμού.

 

 

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΕΛΙΚΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ, ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΧΑΛΚΟΥ.

 

  Στις περιόδους της Νεώτερης και τελικής Νεολιθικής διακρίνουμε κινητικότητα, αυξημένες ανταλλαγές, επικοινωνίες και αλληλοεπιδράσεις. Στην παρούσα ενότητα θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε την ενδεχόμενη σύνδεση της μεταλλοτεχνίας με διάφορες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, καθώς και την ύπαρξη ή μη αυτών.

  Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η επιστήμη της αρχαιολογίας θα στραφεί σε παρόμοιους, με αυτούς που απασχολούσαν τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες προβληματισμούς. Τα πολιτισμικά φαινόμενα και η εξέλιξή τους θα αξιολογηθούν με την εμφάνιση της πολιτισμικής προσέγγισης καθώς επίσης και με την ερμηνεία των πολιτισμικών φαινομένων και της πολιτισμικής πολυμορφίας. Ο πολιτισμός, ιδιαίτερα στον ελλαδικό χώρο, θα παρουσιάσει συνέχεια, στις διάφορες φάσεις του. Η κοινωνική ανισότητα θα αποτελέσει ένδειξη πολιτισμικής πολυπλοκότητας και θα συνδεθεί με την ανάπτυξη της μεταλλουργίας. «Ένα από τα σπουδαία μη σιδηρούχα μέταλλα (αυτά που δεν περιέχουν σίδηρο), που χρησιμοποιήθηκε σε πρώιμες εποχές ήταν ο χαλκός[1]».

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΕΛΙΚΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ, ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΧΑΛΚΟΥ.

 

Στις περιόδους της Νεώτερης και τελικής Νεολιθικής διακρίνουμε κινητικότητα, αυξημένες ανταλλαγές, επικοινωνίες και αλληλοεπιδράσεις. Στην παρούσα ενότητα θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε την ενδεχόμενη σύνδεση της μεταλλοτεχνίας με διάφορες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, καθώς και την ύπαρξη ή μη αυτών.

Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η επιστήμη της αρχαιολογίας θα στραφεί σε παρόμοιους, με αυτούς που απασχολούσαν τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες προβληματισμούς. Τα πολιτισμικά φαινόμενα και η εξέλιξή τους θα αξιολογηθούν με την εμφάνιση της πολιτισμικής προσέγγισης καθώς επίσης και με την ερμηνεία των πολιτισμικών φαινομένων και της πολιτισμικής πολυμορφίας. Ο πολιτισμός, ιδιαίτερα στον ελλαδικό χώρο, θα παρουσιάσει συνέχεια, στις διάφορες φάσεις του. Η κοινωνική ανισότητα θα αποτελέσει ένδειξη πολιτισμικής πολυπλοκότητας και θα συνδεθεί με την ανάπτυξη της μεταλλουργίας. «Ένα από τα σπουδαία μη σιδηρούχα μέταλλα (αυτά που δεν περιέχουν σίδηρο), που χρησιμοποιήθηκε σε πρώιμες εποχές ήταν ο χαλκός[1]».

---

[1] C. RENFREW και P. BAHN, Αρχαιολογία: Θεωρίες, Μεθοδολογία, Πρακτικές Εφαρμογές, μεταφρ. Λ. Καραλή-Γιαννακοπούλου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2013, σελ. 351.

  Ο άνθρωπος κατά τη Νεολιθική εποχή θα εγκατασταθεί μόνιμα σε μία περιοχή, θα δημιουργήσει οικισμούς, θα καλλιεργεί τη γη και θα εξημερώνει τα ζώα, ενώ κατά κύριο λόγο θα χρησιμοποιεί το λίθο. Παράλληλα θα δημιουργηθούν θεσμοί, όπως η εμφάνιση κάποιας μορφής εξουσίας και εξειδίκευση σε κάποιες εργασίες. Κατά τη διάρκεια τελικής Νεολιθικής εποχής θα υπάρξουν εξειδικευμένοι τεχνίτες, μεταξύ αυτών και χαλκουργοί, πλην όμως δε θα αποδειχθεί ότι θα ασκούν τις τεχνικές σε πλήρη απασχόληση. Η ύπαρξη Χαλκού θα αφθονεί στην Κύπρο, στην Ανατολία, στη Σερβία και τη Μακεδονία, ενώ θα βρεθούν δύο μεταλλεία: στη Rudna Glava (Σερβία) και στο Aibunar (βόρεια Θράκη). Ο ορείχαλκος θα είναι αυτός που θα χρησιμοποιηθεί από την εποχή της Νεολιθικής.

  Χαλκολιθική ή ¨Εποχή του Ορείχαλκου¨ θα ονομαστεί, στη βαλκανική και στην Κεντρική Ευρώπη η περίοδος που θα προηγηθεί της Εποχής του Χαλκού. «Η περίοδος αυτή, που μας είναι καλύτερα γνωστή από τις προηγούμενες, χαρακτηρίζεται κυρίως στον τομέα των τεχνικών, από την έναρξη της πραγματικής μεταλλουργίας, ενώ συνεχίζεται παράλληλα η χρήση φυσικών μετάλλων[2]». Τα ευρήματα του οικισμού Σιταγροί ΙΙΙ, θα αποτελέσουν απόδειξη γνήσιας Χαλκολιθικής, απ’ ότι άλλες περιοχές, καθώς θα συνδέονται άμεσα με πρώιμα κέντρα βαλκανικής μεταλλουργίας. Καθοριστικό ρόλο, την περίοδο αυτή, θα διαδραματίσει και η εμφάνιση της ¨πυροτεχνολογίας¨. « Η πιο σπουδαία εφεύρεση του νεολιθικού πολιτισμού, κατά τη διάρκεια της τελικής Νεολιθικής εποχής με σκοπό την κατασκευή εργαλείων και όπλων[3]». Η πυροτεχνουργία θα ισοδυναμεί με τον έλεγχο της φωτιάς.

  Η ιεράρχηση μιας κοινωνία θα απασχολήσει την αρχαιολογική έρευνα, το αν οι άνθρωποι που κατοικούν μέσα σ’ αυτήν απολαμβάνουν μια ίση κοινωνική βάση ή υφίστανται κοινωνική ασυμμετρία. Οι ενδείξεις για τη χρήση του χαλκού στις τελευταίες περιόδους της Νεολιθικής εποχής πληθαίνουν, το μέταλλο όμως δε θα επηρεάσει σοβαρά την οικονομία και την κοινωνική οργάνωση, κάτι τέτοιο θα φανεί στα ευρήματα, στις κοινότητες της Θεσσαλίας.

  Στη Νεολιθική εποχή θα παρατηρηθεί, κατανομή εργασίας ανάλογα με το φύλο (οι άνδρες θα αναλαμβάνουν τις σκληρές δουλειές και οι γυναίκες τις πιο ελαφριές και την φροντίδα του σπιτιού). Έτσι θα προκύψουν ανισότητες μεταξύ ανδρών και γυναικών, οι άνδρες θα απολαμβάνουν περισσότερα υλικά αγαθά και θα έχουν καλύτερη κοινωνική θέση. «Στη Denza, οι πλούσιοι τάφοι ανήκουν όλοι σε άνδρες. Στο βορειοανατολικό τμήμα της βαλκανικής, τα κτερίσματα συνήθως είναι περισσότερα στους ανδρικούς τάφους, στο Godjamo Delcevo τα χάλκινα αντικείμενα προέρχονται σχεδόν όλα από τάφους ανδρών, στη Βάρνα τρεις πλούσιοι τάφοι ανήκουν σε γυναίκες, αλλά τρεις πλουσιότεροι σε άνδρες[4]».

  Στη Θεσσαλία, στο τέλος της Νεολιθικής Εποχής, η παραγωγική ανισότητα θα φέρει εντάσεις εντός των κοινοτήτων και στις σχέσεις μεταξύ των οικισμών. Η προηγούμενη πρακτική του μοιράσματος της τροφής θα υποχωρεί εντός των κοινοτήτων, θα αυξάνεται η συχνότητα των ανταλλαγών, που θα ελέγχονται από ομάδες επιτυχημένων γεωργών που θα ελέγχουν και θα αποθηκεύουν το πλεόνασμα. Το πλεόνασμα θα χρησιμοποιείται για την απόκτηση εξωτικών τεχνουργημάτων και τη σύναψη συμμαχιών.

  Στο Σέσκλο, κατά τη Νεώτερη Νεολιθική, η εμφάνιση του Μεγάρου θα σημάνει πολιτικό ή κοινωνικό σύστημα, στην ίδια περιοχή θα εντοπιστεί και άνιση κατανομή κεραμικών καλής ποιότητας, επίσης θα εμφανιστεί ομάδα πλουσιοτέρων αγροτών. Στο Διμήνι θα ανακαλυφθεί, την ίδια εποχή επίσης μεγαροειδές κτίσμα, μικρότερο όμως από εκείνο του Σέσκλου, εκεί θα βρεθούν χάλκινα εργαλεία (ένδειξη κοινωνικής ιεραρχίας). Η κοινωνική ιεράρχηση θα αποδειχθεί από την ύπαρξη της Μεγάλης Αυλής. Η ακρόπολη θα παραπέμψει στον αστικό χαρακτήρα οικισμού της πρώιμης εποχής του Χαλκού. «Είναι φανερό ότι η οργάνωση ακροπόλεων με την πρωτοφανή έξαρση του μεγάρου, ανταποκρίνεται σε ένα κοινωνικό ή και πολιτικό σύστημα[5]». Η ομοιομορφία των ζωικών καταλοίπων δείχνει περιορισμένη αμοιβαιότητα ανάμεσα στα νοικοκυριά. Γενικά μεταξύ των ατόμων του οικισμού δε θα υπάρξουν σοβαρές διαφοροποιήσεις.

Σέσκλο

  Κατά βάση στις υπό εξέταση περιόδους της Νεολιθική Εποχής, θα χρησιμοποιηθεί αυτοφυής χαλκός, η μεταλλοτεχνία θα διαδραματίσει δευτερεύοντα ρόλο. «Ο Χαλκός θα χρησιμοποιείται ευρύτατα, δε θα επηρεάζει, όμως ουσιαστικά την κοινωνική οργάνωση και την οικονομία, γι’ αυτό και ο χαρακτηρισμός ¨Χαλκολιθική¨, για τις τελευταίες περιόδους της Νεολιθικής στη Θεσσαλία είναι τελείως συμβατικός, ανταποκρίνεται περισσότερο στην τάση για τελική κατάτμηση του υλικού παρά στα πράγματα[6]». Θα προκαλέσει φυσικά η μεταλλοτεχνία μεταβολές σε τομείς και η σημασία της θα είναι αυξανόμενη, δε θα αποδειχθεί όμως ότι κατά τη Νεολιθική εποχή προκάλεσε κοινωνικές μεταβολές.

  Συμπερασματικά κατά τις τελευταίες περιόδους της Νεολιθικής Εποχής παρατηρούμε κοινωνικές και οικονομικές διαφοροποιήσεις. Η χρήση του χαλκού ήταν δεδομένη, πλην όμως δεν αποτέλεσε αιτία κοινωνικής και οικονομικής ασυμμετρίας .

 

Δίμηνη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΚΟΥ, ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗ ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ.

  Στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού, ο το εν λόγω μέταλλο θα αντικαταστήσει την πέτρα, θα αποτελέσει σημαντική πρώτη ύλη για την κατασκευή εργαλείων, έτσι θα κατασκευάζονται περισσότερα και ποιοτικότερα εργαλεία.  Η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας θα εξαπλωθεί και θα διαδραματίσει αποφασιστικό ρόλο κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού. Η χρήση του χαλκού θα οδηγήσει σε πολιτισμική πρόοδο.

  Αυτή την περίοδο θα εμφανιστούν όπλα και εργαλεία. «Η διαδικασία κατεργασίας του χαλκού ξεκίνησε να χρησιμοποιείται ήδη στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου (όπως αναφέρθηκε), όταν χρησιμοποιήθηκαν πρώτη φορά μέταλλα για την κατασκευή διαφόρων αντικειμένων, ενώ η μεγάλη ανάπτυξη και τελειοποίηση της τεχνικής συντελέστηκε στην πρώιμη Εποχή του Χαλκού[7]». Μεταλλεία θα αξιοποιηθούν στις Κυκλάδες, και ειδικότερα στη Σίφνο, στη Σέριφο και στη Σκύρο. Ο χαλκός θα δώσει ώθηση και στην οικονομία της Κρήτης.

  Η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας σε κέντρα όπου υφίστανται χαλκουργικά εργαστήρια, όπως η Ραφήνα και η Αίγινα, θα οδηγήσει στην εξαγωγή συμπερασμάτων, όπως η εξειδίκευση εργασίας, η απαίτηση υψηλής τεχνογνωσίας και η τυποποίηση της παραγωγής. Θα παρατηρηθεί επίσης η ίδια ανάλογα με το φύλο, κατανομή εργασίας όπως και στη Νεολιθική Εποχή. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι ο μέσος όρος ζωής θα αυξηθεί στα 40-45 έτη για τους άνδρες και στα 30 για τις γυναίκες.

  Στις Κυκλάδες η Μεταλλουργία και η Μεταλλοτεχνία θα έχουν καθοριστικές επιπτώσεις στη ζωή: εκτός από τα ανθεκτικότερα εργαλεία, θα γίνουν ευκολότερες δραστηριότητες, όπως το κυνήγι, η γεωργία κλπ. «Τα αποτελεσματικότερα εργαλεία έδωσαν ώθηση στην ανάπτυξη τεχνών όπως η ξυλουργική, η οικοδομική, η λιθογλυφία και η μικροτεχνία, ενώ η κατασκευή ανθεκτικότερων όπλων συνέτεινε στην ανταλλαγή τεχνικών πολέμου[8]». Έτσι λοιπόν, αναπόφευκτα, θα προκύψουν τάξεις εμπόρων, γλυπτών, ξυλουργών κλπ. Οι νέες επαγγελματικές τάξεις, όπως έμποροι και τεχνίτες, θα καταλάβουν θέση στην κοινωνική ιεραρχία.

Τσεκούρι, πρώιμη εποχή Χαλκού

  Η ανάγκη για μέταλλα θα έχει ως συνέπεια την ανάπτυξη των ανταλλαγών με την Εγγύς Ανατολή, επιπλέον θα αποτελέσει και κίνητρο για την ανάπτυξη της εμπορικής δραστηριότητας. «Η ανάπτυξη της μεταλλουργίας εισήγαγε έναν παράγοντα, που ίσως επηρέασε τις ανταλλαγές, δίνοντας τους μια πιο εμπορική μορφή, διότι ήταν απαραίτητο να υπάρχει ένα ολόκληρο νέο φάσμα εξειδικεύσεων για την αναγνώριση και εκμετάλλευση πηγών μετάλλων  και την κατασκευή μεταλλικών αντικειμένων[9]». Η αναζήτηση μεταλλευμάτων θα οδηγήσει στην ανταλλαγή ιδεών και η εισαγωγή τους σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας σε πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη. Ανάπτυξη του εμπορίου θα σημαίνει και αύξηση πλούτου.

  Η εμφάνιση του χαλκού και της μεταλλοτεχνίας θα διαδραματίσει κυρίαρχο ρόλο στην επιβολή κανόνων κοινωνικής οργάνωσης και στη ρύθμιση της δραστηριότητας. Τα μνημειώδη κτίρια που θα ονομαστούν ¨οικίες με διαδρόμους¨ θα εμφανιστούν στη Λέρνα, όπου θα υφίσταται και οργανωμένη κρατική δομή και στην Αίγινα (οικία Κεραμών). «Την ύπαρξη κοινωνικής διαφοροποίησης μπορούμε να αναγνωρίσουμε έστω και στην ανομοιογένεια, τόσο ως προς το μέγεθος όσο και ως προς το επίπεδο, κατασκευής των οικοδομημάτων μέσα στον ίδιο οικισμό, π.χ. Θήβα, Τίρυνθα, αλλά και την ύπαρξη μνημειακών κτισμάτων, τα οποία προορίζονταν για μια ομάδα που κατείχε μια ανώτερη θέση[10]». Τα μεταλλικά αντικείμενα θα προσδώσουν κύρος στην ανώτερη τάξη και τα μέλη αυτής θα τα επιδιώκουν, υπό το πρίσμα των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων.

  Το προσωπικό συμφέρον και ο ανταγωνισμός θα έχουν ως συμφέρον τη βελτίωση της ατομικής κατάστασης. «Η πολυπλοκότητα συνδέεται με τον κοινωνικό και πολιτικό συγκεντρωτισμό, ενώ η ιεραρχία αποτελεί τον κύριο μηχανισμό που οδηγεί στην κοινωνική ολοκλήρωση[11]».Τα μεμονωμένα άτομα θα είναι απρόθυμα να υποτάξουν τα συμφέροντα τους στο συλλογικό συμφέρον. Τα μέταλλα θα αποτελέσουν κινητήρια δύναμη στην πολιτισμική αλλαγή, όχι όμως τη μοναδική. Η πολιτισμική πρόοδος θα συντελεστεί αργά αλλά σταθερά κατά την πρώιμη Εποχή του Χαλκού.

  Εν κατακλείδι, ενώ στην αρχή της περιόδου το γενικό πολιτιστικό επίπεδο δε φαίνεται ανώτερο από αυτό της Χαλκολιθικής εποχής, με την αποφασιστική συμβολή της μεταλλοτεχνίας θα πραγματοποιηθεί πολιτισμική πρόοδος. Η κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες θα υφίστανται εξίσου και επιπρόσθετα θα παγιωθούν.

Τομή ορυχείου στην περιοχή Μονς, στο Βέλγιο

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

  Η επιστήμη της αρχαιολογίας θα προσεγγίσει τα πολιτισμικά φαινόμενα και την εξέλιξη τους. Η κοινωνική ανισότητα θα αποτελέσει ένδειξη πολιτισμικής πολυπλοκότητας. Κατά την τελευταία περίοδο της Νεολιθικής εποχής, θα εμφανιστούν εξειδικευμένοι τεχνίτες, οι οποίοι κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού θα αποτελέσουν ξεχωριστή τάξη. Για την εξέλιξη του Νεολιθικού πολιτισμού καθοριστικό ρόλο θα διαδραματίσει η εμφάνιση της ¨πυροτεχνολογίας¨. Η ύπαρξη κοινωνικής ασυμμετρίας δε θα αμφισβητηθεί, όμως η μεταλλοτεχνία θα έχει ελάσσονα ρόλο στη διαμόρφωση της.

  Η χρήση του μετάλλου θα επεκταθεί κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού, με αποτέλεσμα την τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη. Επίσης εξαιτίας της μεταλλουργίας θα εμφανιστούν νέες κοινωνικές τάξεις στον κοινωνικό ιστό, ενώ η αναζήτηση χαλκού θα οδηγήσει στην αύξηση των ανταλλαγών και των πολιτισμικών επαφών, μέσω του εμπορίου. Τα μεταλλικά αντικείμενα θα προσδώσουν κύρος στην ανώτερη ιεραρχικά τάξη. Η πολιτισμική εξέλιξη, εν τέλει, θα είναι αναμφισβήτητη.

Χάλκινα εργαλεία ιατρικής, στην Επίδαυρο.

 

ΠΗΓΕΣ:

1)      Δ. ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Νεολιθικός πολιτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981

2)      ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΑ ΔΟΜΗ, Τ.1, Προϊστορικοί Χρόνοι, εκδ. ΔΟΜΗ, Αθήνα 2004

3)      Π. ΠΕΤΡΙΔΗΣ, κ.α., Αρχαιολογία στον Ελληνικό χώρο, Τ Β΄, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2002

4)      C. RENFREW και P. BAHN, Αρχαιολογία: Θεωρίες, Μεθοδολογία, Πρακτικές Εφαρμογές, μεταφρ. Λ. Καραλή-Γιαννακοπούλου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2013

5)      O. DICKINSON, Αιγαίο, εποχή του Χαλκού, μεταφρ. Θ. Ξένος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2003

6)      RENE TREOIL, κ.α., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου, μεταφρ. Λ. Καραλή-Γιαννακοπούλου, Α. Φιλίππα-Toycais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

7)      STELLA SOUVATZI, Social complexity is not the same as hierarchy, 2007.

 

 

 

---

[1] C. RENFREW και P. BAHN, Αρχαιολογία: Θεωρίες, Μεθοδολογία, Πρακτικές Εφαρμογές, μεταφρ. Λ. Καραλή-Γιαννακοπούλου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2013, σελ. 351.

[2] O. DICKINSON, Αιγαίο, εποχή του Χαλκού, μεταφρ. Θ. Ξένος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2003, σελ. 133.

[3] RENE TREOIL, κ.α., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου, μεταφρ. Λ. Καραλή-Γιαννακοπούλου, Α. Φιλίππα-Toycais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996, σελ. 133.

[4] Στον ίδιο σελ. 152.

[5] Δ. ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Νεολιθικός πολιτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981, σελ 179.

[6] Στον ίδιο σελ. 150.

[7] ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΑ ΔΟΜΗ, Τ.1, Προϊστορικοί Χρόνοι, εκδ. ΔΟΜΗ, Αθήνα 2004, σελ. 113.

[8] Στον ίδιο σελ. 191

[9] O. DICKINSON, Ο.Π. σελ 331.

[10] Π. ΠΕΤΡΙΔΗΣ, κ.α., Αρχαιολογία στον Ελληνικό χώρο, Τ Β΄, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2002, σελ. 82.

[11] STELLA SOUVATZI, Social complexity is not the same as hierarchy, 2007, σελ. 37.

Παύλος Παπαδόπουλος, Πτυχιούχος Ανθρωπιστικών Σπουδών, Ανώτερος Δημόσιος Υπάλληλος