Ύβρις, ανθρώπινη μοίρα και θεϊκή δικαιοσύνη στο αισχυλικό έργο. Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος.

   Ο τρόπος απονομής της θεϊκής δικαιοσύνης στο έργο του Αισχύλου προσεγγίζεται από τον ερευνητή με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Θα παρουσιαστεί, ακολούθως, εκτεταμένα η έννοια της Ύβρεως μέσα από διάφορα χωρία του αισχυλικού  συγγραφικού έργου. Επιπλέον θα γίνει αναφορά στις πεποιθήσεις του ποιητή για την ανθρώπινη μοίρα.

  Στον Αγαμέμνων ο Αισχύλος εξετάζει την εξέλιξη της δικαιοσύνης, τη σύγκρουση καθηκόντων στην ψυχή των ηρώων, τις επιπτώσεις των πράξεων στο σύνολο της πόλεως, την αντίθεση ανάμεσα στην ελευθερία και στην ανάγκη, θέτει τα μεγάλα προβλήματα του ανθρώπου και της ζωής και τείνει να άρει τις τραγικές συγκρούσεις σε μια υψηλότερη αλήθεια. Έτσι θα αναφωνήσει ο Χορός: «Αυτόν που άνοιξε το δρόμο στους θνητούς που έβαλε νόμο το πάθημα μάθημα να γίνεται». Εδώ εντοπίζεται και η αρχή του παθεί μαθώς, που διέπει όλο το έργο του Αισχύλου.

  Ο ύμνος του Χορού, στον Αγαμέμνων αναφέρει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί, κατά τον Αισχύλο ο Δίας όσον αφορά την απονομή της δικαιοσύνης: «Αν όμως με την καρδιά του ψάλει κάποιος στο Δία επινίκια, κερδίζει το καθετί στη γνώση». Η είσοδος του Χορού στο έργο αποτελεί και μια ομολογία πίστης στη δικαιοσύνη του Δία: «Ο Δίας, όποιος και αν τέλος πάντων είναι, αν αυτό το όνομα του αρέσει, μ’ αυτό τον προσφωνώ και εγώ».  Παρακάτω στον ίδιο ύμνο ο Αισχύλος, πάλι αναφερόμενος στην αρχή του παθεί μαθώς,, σε συνδυασμό με την απονομή της δικαιοσύνης διδάσκει: «Και η δίκη η θεϊκή κάνει να μαθαίνουν όσοι παθαίνουν κάτι, ότι και αν γίνει είναι, αφού γίνει, να το μάθεις μπορείς ως τότε, γεια χαρά είναι το ίδιο με το να αναστενάζεις πριν». Ο ύμνος στο Δία, θα αποφέρει οφέλη για το θνητό, ενώ η απονομή της θεϊκής δικαιοσύνης θα έχει χαρακτήρα διδακτικό.

  Οι άνθρωποι διαδραματίζουν βασικό ρόλο στην απονομή της δικαιοσύνης από τους θεούς. Ο Αγαμέμνονας ήταν εκτελεστικό όργανο του Δία. Πήγε στην Τροία, την κατέκτησε αλλά δε φέρθηκε σωστά, συνεπώς τιμωρήθηκε και αυτή είναι η βούληση των θεών γιατί: «Υπερβολικά ευκολόπιστη η γυναικεία προσταγή παίρνει δρόμο γρήγορο, όμως και γοργόσβηστη χάνεται φήμη βγαλμένη από  στόμα γυναικών». Μέσω των ανθρώπων θα επιβάλλεται η δικαιοσύνη του Δία, κατόπιν διάπραξης, όπως θα δούμε, Ύβρεως.

  Η ασέβεια είναι η αιτία διατάραξης της τάξης, εδώ πλούσιοι και δυνατοί γίνονται συχνότερα από τους φτωχούς αντικείμενα τιμωρίας, είναι περισσότερο επιρρεπείς και οι θεοί τους φθονούν. Στην Τρίτη αντιστροφή του Χορού, στον Αγαμέμνων σημειώνεται: « πως, όταν ανθρώπου ευτυχία γεννηθεί, Μεγαλώνει και στείρα πια δε μένει». Ενώ πιο κάτω στην ίδια αντιστροφή ο Αισχύλος διδάσκει ότι: « Η ασεβής πράξη γεννά τα πιο πολλά παιδιά που μοιάζουν με τη μάνα του». Όλα αυτά σχετίζονται φυσικά και με την αρχή του παθεί μαθεί.

  Τι ακριβώς ήταν όμως η Ύβρις στην αρχαία ελληνική τραγωδία; Καταρχήν να επισημανθεί ότι η Ύβρις ως έννοια προϋπήρχε του Αισχύλου. Στον Ηράκλειτο διαβάζει κανείς ότι: «Περισσότερο και από την πυρκαγιά πρέπει να κατασβήνει κανείς την έπαρση» και ότι: «το ήθος για τον άνθρωπο είναι ο προστάτης θεός του».Η Δίκη που η Νέμεσις  επέφερε ανιχνεύεται στους Ίωνες φιλοσόφους σαν δυναμική ισορροπία. Η αλαζονική συμπεριφορά του ανθρώπου, που οδηγούσε σε υπέρβαση του ηθικού και του θεϊκού νόμου, και οδηγούσε στην τιμωρία των θεών. Ας μεταφερθούμε όμως στον Προμηθέα. Η Ύβρις εκλαμβάνεται ως υπεροψία που οδηγεί τον άνθρωπο να συμπεριφέρεται με τρόπο που προκαλεί τους θεούς. Ο Προμηθέας θα διαμηνύσει στον Ερμή: «Με απλό λόγο, πάντας τους θεούς εχθρεύομαι· όσοι ευεργετηθέντες με κακοποιούν αδίκως».

  Στο ίδιο έργο ο Προμηθέας αναφέρει λίγο πριν απευθυνόμενος στο Χορό ότι ό Δίας δεν έχει ηθικούς περιορισμούς ακόμη και να καταστρέψει τους ανθρώπους: «Αληθώς βεβαίως ο Ζευς, κατά τρόπο αυθάδη φρονών, θα ταπεινωθεί, τοιούτον ετοιμάζων γάμον, ο οποίος εκ του τυραννικού θρόνου θα τον εκβάλλει· και εκ του πατρός του, του Κρόνου, η κατάρα παντελώς θα εκπληρωθεί· αυτή την οποία εξεστόμισε εκπίπτων του πανάρχαιου θρόνου του». Ακόμη και ο Δίας, επομένως, συμπεριφερόμενος αλαζονικά υπερβαίνει τα όρια, και όπως κραυγάζει ο Προμηθέας, τον έχει καταραστεί ο πατέρας του ο Κρόνος, και προφητικά επισημαίνει ότι επίκειται ενδεχόμενη τιμωρία γι’ αυτόν. O Χορός στον Προμηθέα Δεσμώτη θα συνδέσει τη Θεά Νέμεση με την Αδάστεια.

  Στους Πέρσες η κύρια έννοια της τραγωδίας είναι η τιμωρία του Ξέρξη. Επιπρόσθετα ο Πέρσης βασιλιάς έκανε Ύβρη έναντι των θεών κατά τη διάρκεια της εκστρατείας εναντίον της Ελλάδας, καθώς μόλυνε τα ιερά της. Ο πέρσης βασιλιάς προκάλεσε και το γκρέμισμα των αγαλμάτων των θεών. Η ήττα του Ξέρξη οφείλεται στην αλαζονεία του, η οποία προκάλεσε την εκδίκηση κάποιου θεού, και Αισχύλος μέσω του αγγελιοφόρου θα πει: «Αλλ’ έτσι κάποιος θεός το στρατό μας κατέστρεψε βαραίνοντας τη ζυγαριά μ’ όχι ισόμετρη τύχη. Οι θεοί σώζουν την πόλη της Παλλάδας θεάς». Επομένως η τιμωρία του Ξέρξη είναι δίκαιη, ενώ ο Αισχύλος εμφανίζεται ως κριτής δικαίου.

Το αρχαίο θέατρο της Δωδώνης

  Ο κόσμος αποτελεί κτίσμα θεού, και ο θεός εγγυάται σύμφωνα με τη θεολογική αντίληψη έναν αδιαίρετο κόσμο. Η διατάραξη της ισορροπίας φέρνει τη μήνι του θεού. Στην περίπτωση των Περσών η Ύβρη αφορά ολόκληρο το περσικό έθνος, αυτό ο Αισχύλος το υποδηλώνει με την αναφορά στο πλήθος των Περσών και στον κατάλογο των διοικητών του στρατεύματος. Στους Πέρσες η Ύβρις αναφέρεται στην τάξη του κόσμου και η ισορροπία όταν αποκαθιστάται, εγγυάται το κύρος της τάξης πραγμάτων. Ο Ξέρξης γίνεται υπαίτιος όλων των δεινών, αλλά γλιτώνει, πεθαίνουν οι άλλοι και αυτό θα οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι πραγματοποιήθηκε αλλαγή της αντίληψης για την Ύβρι, η οποία δεν είναι πλέον ιδιωτική, αλλά συλλογική υπόθεση.

  Οι Πέρσες θα καταστραφούν στην ελληνική εκστρατεία, επειδή ο Ξέρξης αγνόησε πράγματα και θέλησε πράγματα που δεν έπρεπε. Η καταστροφή της περσικής βασιλικής δύναμης παριστάνεται ως συνέπεια σε εκείνη την αμαρτία, που ο Έλληνας ονομάζει Ύβριν. Δηλαδή το περσικό κράτος ξεπέρασε το μέτρο που του ήταν ορισμένο και η Ύβρις αυτής της εκστρατείας βρήκε την καθαρή έκφραση της στην αμαστία του Ξέρξη. Τιμωρός της Ύβρης θα είναι τελικά ο Δίας: «Ο Δίας βέβαια τιμωρός των υπερβολικά αλαζονικών στοχασμών, αυστηρός κριτής στέκεται από πάνω», όπως θα εκφωνήσει το φάντασμα του βασιλιά Δαρείου.

  Η νίκη των Ελλήνων δε θα οφείλεται σ’ αυτούς, αλλά στους θεούς που δεν ανέχονται την ασέβεια. Ο επικεφαλής της εκστρατείας, ο Ξέρξης αγνόησε τους θεϊκούς νόμους: «οι άνθρωποι συνηθίζουν να φοβούνται απ’ το κάθε τι ενώ όταν η τύχη προχωρεί καλά, πιστεύουν πως πάντα ο ίδιος άνεμος της τύχης θα φυσά», όπως θα αναφέρει ο Χορός στο φάντασμα του βασιλιά. Με τη διέλευση του Ελλήσποντου, φέρνουν αρχικά μια κίνηση στην ως τότε στατική εικόνα της περσικής δύναμης, ενώ με το ζυγό αμφιβάλλον αυχένι πόντο, προανάγγειλαν το βασικό για τη σκηνή του Δαρείου θέμα της Ύβρις. Παρόλα αυτά και μια εσωτερική δύναμη του Ξέρξη οδήγησε την ώθηση των θεών προς την καταστροφή των Περσών.

Ο Αισχύλος του Ευφψρίωνα

  Η έννοια της ανθρώπινης μοίρας θα διαδραματίσει αποφασιστικό ρόλο στο έργο του Αισχύλου. Το τραγικό για τον Αισχύλο βρίσκεται στη μοίρα που σαν ανεξήγητη δύναμη σκεπάζει με τη σκιά της τα ανθρώπινα, κρατά στη διάθεση της τη ζωή και την ευτυχία του ανθρώπου, και τελικά είναι αφέντρα της τύχης του. Έτσι για παράδειγμα ο Ετεοκλής στους Επτά επί Θήβα, αποδέχεται τη μοίρα του και βάζει το συμφέρον της πατρίδας του πάνω από τη ζωή του. Ο κύρηκας θα πεί σχετικά με το θάνατο του Ετεοκλή: «διότι εχθρούς αντικρούοντας προτίμησε στην πόλη να πεθάνει». Στις Χοηφόρους επίσης, ο Χορός επικαλείται τις μοίρες για εκδίκηση: «Αλλά μοίρες τρανές με την επίκληση του Δία έτσι δώστε τέλος όπως το δίκαιο αλλάζει θέση «η εχθρική γλώσσα με γλώσσα εχθρική ας πληρώνεται» τα χρέη τα χρέη ξοφλώντας βροντοφωνάει η Δίκη «το φονικό χτύπημα με φονικό χτύπημα ας πληρώνεται. Όποιος πεθαίνει κάνει να πεθαίνει. Αυτά φωνάζει ο χρόνος ο παμπάλαιος».

  Ο τρόπος απονομής της θεϊκής δικαιοσύνης και ο διδακτικός, εν κατακλείδι, χαρακτήρας τις δικαιοσύνης του πατέρα των θεών συνδέονταν με την αρχή του Παθεί Μαθώς. Μια ανθρώπινη αλαζονική, επίσης, συμπεριφορά, η Ύβρις, οδηγούσε στην τιμωρία των θεών. Ο ρόλος της μοίρας ήταν κυρίαρχος στις τραγωδίες του Αισχύλου, καθώς ήταν αφέντρα της τύχης του αισχυλικού ήρωα.

 

 

 

Πηγές:

Αισχύλος, Αγαμέμνων, μετάφρ. Γ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2007.

Αισχύλος, Επτά επί Θήβας, μετάφρ. Γ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2007.

Αισχύλος, Πέρσες, μετάφρ. Γ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2007.

Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, μετάφρ. Α. Τζιροπούλου-Ευσταθίου, εκδ. Γεωργιάδη, Αθήνα 2001.

Αισχύλος, Χοηφόροι, μετάφρ. Γ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2007

Αραμπατζής Δ., Το Αρχαίο Δράμα και οι τρεις μεγάλοι τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας, τ.1 Αισχύλου τραγωδίες, Αυτοέκδοση, Θεσσαλονίκη 2017

Γεωργουσόπουλος Κ., Κλειδιά και κώδικες θεάτρου 2, αρχαίο δράμα, εκδ. Εστία Αθήνα 2002.

Ελλάδα, η ιστορία, ο πολιτισμός, το σύγχρονο κράτος,τ.2, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2018.

Ηράκλειτος, Άπαντα, μετάφρ. Τ. Φάλκος-Αρβανιτάκης, Θεσσαλονίκη 1999.Λεοντοπούλου Π., Η διαλεκτική της θείας και ανθρώπινης βούλησης στον Αισχύλο, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 2007.ΜΠΑΜΙΝΙΩΤΗΣ Γ., Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 2002,

ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ Ε., Αισχύλος, ο πατέρας της τραγωδίας, εκδ. Σαββάλα, Αθήνα 2002

Lesky A., Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων τ.1, από τη γέννηση του είδους μέχρι το Σοφοκλή, μετάφρ. Ν. Χουρμουζιάδη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987.

 

Παύλος Παπαδόπουλος, Ανώτερος Αξιωματικός της ΕΛ.ΑΣ., Πτυχιούχος Ανθρωπιστικών Σπουδών.