Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να ’ναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις
Κ. Π. Καβάφης
Η Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence, AI), μέσω των chatbots και της παραγωγικής AI, αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο που μετασχηματίζει το τοπίο της μάθησης, της διδασκαλίας και της έρευνας. Παρά τις τεράστιες δυνατότητες της AI, πολλοί μαθητές/φοιτητές προτιμούν να τη χρησιμοποιούν απλώς για να συλλέγουν απαντήσεις στις ερωτήσεις των διδασκόντων τους ή για να παράγουν κείμενα σε μια προσπάθεια να ελαχιστοποιήσουν τον χρόνο που αφιερώνουν στην απόκτηση γνώσης και στην πνευματική άσκηση και ανάπτυξη. Αυτό συνιστά μια μορφή εσφαλμένης χρήσης που εμπεριέχει σημαντικούς εκπαιδευτικούς, και όχι μόνο, κινδύνους.
Όπως είχε πει ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο δρόμος προς την «Ιθάκη» πρέπει να είναι μακρύς, γεμάτος εμπειρίες-περιπέτειες και γνώσεις. Χρησιμοποιώντας τα AI chatbots με έναν αντιπαραγωγικό τρόπο, οι μαθητές/φοιτητές χάνουν την ευκαιρία να βιώσουν την ομορφιά της αναζήτησης και της ανακάλυψης της γνώσης και να ωριμάσουν πνευματικά μέσα από ένα τέτοιο ταξίδι. Πράγματι, τα AI chatbots παρέχουν πληροφορίες με τρόπο ανάλογο με τα εστιατόρια γρήγορου φαγητού, που προσφέρουν έτοιμα, άμεσα διαθέσιμα, γεύματα. Ως αποτέλεσμα, μειώνεται ή και εξαλείφεται η διάρκεια του ταξιδιού προς τη γνώση. Αυτό θα μπορούσε τελικά να οδηγήσει σε μια νέα πραγματικότητα «διανοητικής παχυσαρκίας», με τους μαθητές/φοιτητές να γίνονται απλοί συλλέκτες πληροφοριών, χωρίς ο νους να προπονείται και χωρίς να καλλιεργείται η ικανότητα κριτικής σκέψης.
Η AI αυτή καθαυτή δεν θα πρέπει να θεωρείται ούτε εκπαιδευτικό θαύμα ούτε απειλή. Είναι ένα εργαλείο και η επίδρασή της εξαρτάται από το πώς χρησιμοποιείται. Η εσφαλμένη χρήση της AI συνεπάγεται σημαντικούς εκπαιδευτικούς κινδύνους, που αρκετά συχνά πηγάζουν από την έλλειψη γνώσης και δεξιοτήτων σχετικά με τη σωστή της εφαρμογή. Αξίζει να αναφερθεί εδώ ότι μια συστηματική ανασκόπηση που αφορούσε φοιτητές στον τομέα της υγείας αποκάλυψε ότι η πλειονότητά τους στερούνταν τα απαραίτητα προσόντα για να αξιοποιήσει πλήρως τις δυνατότητες της AI (Mousavi Baigi et al., 2023). Ένα ακόμη σημαντικό ζήτημα είναι η πιθανή συμβολή των AI chatbots στο λεγόμενο «φαινόμενο Dunning–Kruger» (βλ. π.χ. Li et al., 2025), μια κατάσταση κατά την οποία τα άτομα με περιορισμένες γνώσεις ή δεξιότητες σε έναν συγκεκριμένο τομέα υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους, ενισχύοντας έτσι τη πιθανή λανθασμένη αντίληψή τους για τις πραγματικές τους γνώσεις και δεξιότητες (Kruger and Dunning, 1999; Rahmani, 2020; Giray, 2024). Συνεπώς, η εκπαίδευση στην ορθή χρήση της AI για εκπαιδευτικούς σκοπούς, προσωπική και επαγγελματική ανάπτυξη κρίνεται απαραίτητη.
Επιπλέον, οι σύγχρονες εκπαιδευτικές προσεγγίσεις που ωφελούνται από την AI, πρέπει να αποφύγουν την παγίδα της λάθος χρήσης της. Για παράδειγμα, η εκπαίδευση STEM (Science, Technology, Engineering, and Mathematics, δηλαδή: Επιστήμη, Τεχνολογία, Μηχανική και Μαθηματικά), η οποία παίζει καθοριστικό ρόλο στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και στην ενίσχυση της ικανότητας συμμετοχής στα δρώμενα με την ιδιότητα του ενεργού δημοκρατικά πολίτη (Zarestky and Vilen, 2023), αναμφίβολα μπορεί να επωφεληθεί σημαντικά από την ενσωμάτωση της AI. Ωστόσο, πρέπει να αναγνωριστούν όλοι οι πιθανοί κίνδυνοι. Αν η μαθησιακή διαδικασία καταστεί υπερβολικά σύντομη, υπερ-απλουστευμένη ή σε μεγάλο βαθμό μηχανιστική, οι θεμελιώδεις στόχοι της εκπαίδευσης STEM, που σχετίζονται με την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, της επιστημονικής δημιουργικότητας και των δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων (Hebebci and Usta, 2022), μπορεί να υπονομευθούν σε μεγάλο βαθμό.
Σε αυτό το πλαίσιο, η κατάλληλη ενσωμάτωση και ενίσχυση των Τεχνών (Arts) εντός του πλαισίου του STEM είναι πιο σημαντική από ποτέ, τόσο στην εκπαίδευση παιδιών σχολικής ηλικίας όσο και ενηλίκων. Η μετάβαση προς το STEAM (Επιστήμη, Τεχνολογία, Μηχανική, Τέχνες και Μαθηματικά) δεν είναι μόνο επίκαιρη, αλλά και αναγκαία πλέον. Ενσωματώνοντας τις Τέχνες, το STEAM μετατρέπεται σε ένα εκπαιδευτικό μοντέλο που μπορεί να καλλιεργήσει και να προάγει ακόμη περισσότερο την ανθρώπινη διάσταση της δημιουργικότητας (Segarra et al., 2018; de Vries, 2021; Zhang and Jia, 2024).
Η δημιουργικότητα τροφοδοτεί την καλλιτεχνική έκφραση και πρέπει να καλλιεργείται με στρατηγικό τρόπο. Συνεπώς, μεγάλη έμφαση πρέπει να δίνεται και στην καλλιτεχνική εκπαίδευση των φοιτητών. Η ενσωμάτωση μαθημάτων με καλλιτεχνικό προσανατολισμό στα πανεπιστημιακά προγράμματα σπουδών μπορεί να εμπλουτίσει την εκπαιδευτική εμπειρία, καλλιεργώντας τη δημιουργικότητα, ιδιαίτερα σε μια εποχή όπου η ανθρώπινη δημιουργικότητα φαίνεται να αποτελεί το σημαντικότερο αντίβαρο στη λογική των αλγορίθμων.
Αλλά γιατί πρέπει να μιλάμε για «διανοητική παχυσαρκία»; Η παχυσαρκία είναι μια καλά τεκμηριωμένη και ευρέως μελετημένη χρόνια ασθένεια πανδημικών διαστάσεων, που αποδίδεται, μεταξύ άλλων παραγόντων, στην κακή διατροφή και στην έλλειψη σωματικής άσκησης. Αποτελεί επίσης σημαντικό παράγοντα κινδύνου για την ανάπτυξη πολλών άλλων παθήσεων (Meldrum et al., 2017).
Κατά ανάλογο τρόπο, η σημερινή κατάσταση που αφορά στη λάθος χρήση της AI στην εκπαίδευση, και ιδιαίτερα στον τρόπο με τον οποίο οι μαθητές/φοιτητές βασίζονται -σχεδόν ή εντελώς αποκλειστικά- σε αυτήν κατά τον ατομικό τους χρόνο μελέτης έχει πράγματι αποκτήσει παγκόσμιες και συνεπώς «πανδημικές» διαστάσεις. Εδραιώνεται σταδιακά ένα μοντέλο ανεπαρκούς πνευματικής προπόνησης/άσκησης, το οποίο εν δυνάμει συνιστά παράγοντα κινδύνου για άλλα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα. Πράγματι, οι μαθητές/φοιτητές ολοένα και περισσότερο μετατρέπονται σε απλούς συλλέκτες τεράστιων ποσοτήτων πληροφοριών, οι οποίες συνήθως είναι αποκομμένες από αιτιακές συνδέσεις και από την εμπειρική διάσταση της αναζήτησης της γνώσης, της βαθύτερης κατανόησης και της σταδιακώς αποκτώμενης επίγνωσης.
Με βάση τα παραπάνω, για την περιγραφή αυτής της νέας «πανδημίας», προτείνεται η ευρεία υιοθέτηση του όρου «διανοητική παχυσαρκία» (“intellectual obesity”), ενός όρου που είναι ήδη γνωστός τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1920 (βλ. π.χ. Moravsky, 1928; Bross, 1955; Munshi, 2021). Το διακριτικό χαρακτηριστικό ανάμεσα στα δύο φαινόμενα είναι ότι η διανοητική παχυσαρκία λόγω AI δεν είναι καλά τεκμηριωμένη ούτε προφανώς ευρέως μελετημένη, όπως η σωματική παχυσαρκία. Ως εκ τούτου, συνιστά ένα φαινόμενο που απαιτεί επειγόντως εκτενή μελέτη και παρέμβαση, πριν η εκπαιδευτική διαδικασία αρχίσει να παράγει στρατιές διανοητικά παχύσαρκων αποφοίτων, εξαρτώμενων από μηχανές που οι προθέσεις τους ή οι προθέσεις όσων τις ελέγχουν μπορεί κάποια στιγμή να μεταβληθούν.
Η «Ιθάκη» θα είναι πάντα εκεί και θα μας περιμένει. Όμως, ακόμα κι αν την αγγίξουμε, δεν θα φθάσουμε ποτέ σε αυτήν πραγματικά, αν προσπαθήσουμε να αποφύγουμε το ταξίδι της γνώσης. Μήπως ο αληθινός προορισμός είναι η διαδρομή τελικά;
- Bross I. D. (1955). Therapy for Intellectual Obesity: Common Sense in Reducing Figures. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 69(2), 372-378.
- de Vries H. (2021). Space for STEAM: New creativity challenge in education. Frontiers in Psychology, 12, 586318.
- Giray L. (2024). Negative effects of generative AI on researchers: publishing addiction, Dunning-Kruger effect and skill erosion. Journal of Applied Learning and Teaching, 7(2).
- Hebebci M. T., Usta E. (2022). The Effects of Integrated STEM Education Practices on Problem Solving Skills, Scientific Creativity, and Critical Thinking Dispositions. Participatory Educational Research, 9(6), 358-379.
- Kruger J., Dunning D. (1999). Unskilled and unaware of it: how difficulties in recognizing one’s own incompetence lead to inflated self-assessments. Journal of Personality and Social Psychology, 77(6), 1121-1134.
- Li L. T., Adelstein J. M., Sinkler M. A., Mistovich R. J. (2025). Artificial intelligence promotes the Dunning Kruger effect: Evaluating ChatGPT answers to frequently asked questions about adolescent idiopathic scoliosis. JAAOS-Journal of the American Academy of Orthopaedic Surgeons, 33(9), 473-480.
- Meldrum D. R., Morris M. A., Gambone J. C. (2017). Obesity pandemic: causes, consequences, and solutions—but do we have the will? Fertility and Sterility, 107(4), 833-839.
- Moravsky M. (1928). The Perils of Literacy. The North American Review, 226(4), 473-478.
- Mousavi Baigi S. F., Sarbaz M., Ghaddaripouri K., Ghaddaripouri M., Mousavi A. S., Kimiafar K. (2023). Attitudes, knowledge, and skills towards artificial intelligence among healthcare students: A systematic review. Health Science Reports, 6(3), e1138.
- Munshi V. A. (2021). Intellectual Obesity – Are you at Risk? https://www.linkedin.com/pulse/intellectual–obesity–you–risk–dr–vikram–a–munshi-/. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 11/09/2025.
- Rahmani M. (2020). Medical trainees and the Dunning–Kruger effect: when they don’t know what they don’t know. Journal of Graduate Medical Education, 12(5), 532-534.
- Segarra V. A., Natalizio B., Falkenberg C. V., Pulford S., Holmes R. M. (2018). STEAM: Using the arts to train well-rounded and creative scientists. Journal of Microbiology & Biology Education, 19(1).
- Zarestky J., Vilen L. (2023). Adult STEM education for democratic participation. Adult Learning, 34(3), 157-167.
- Zhang C., Jia B. (2024). Enriching STEAM education with visual art: education benefits, teaching examples, and trends. Discover Education, 3(1), 247.
