Φαίδων ή περί ψυχής, του Πλάτωνα. Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος

   Φίλες και φίλοι απόψε θα ασχοληθώ με τον Πλάτωνα. Με αφορμή τη συνεδρία, της 18-09-2023, της Λέσχης Ανάγνωσης της Αρίστης Ωραιοκάστρου η οποία είχε ως θέμα προς ανάλυση τον πλατωνικό διάλογο Φαίδων ή περι ψυχής, και εξαιτίας της αδυναμίας φυσικής παρουσίας, συνέγραψα αυτήν την ανάλυση, η οποία αναγνώσθηκε από την κυρία Αντριάνα Ντόνκου. Ήταν μια καλή ευκαιρία να ξεσκονίσω τις γνώσεις μου πάνω στην πλατωνική φιλοσοφία ύστερα από πολλά χρόνια…

Κρίτων, Φαίδων, Απολλόδωρος, Αντισθένης, Αισχίνης (μαθητής του Σωκράτη), Επιγένης, Ερμογένης, Κριτόβουλος, Μεγαρόθεν Ευκλείδης, Κτήσιππος ο Παιανιεύς, Μενέξενος, Φαιδώνδης, Τερψίων καὶ ἄλλοι τινὲς τῶν ἐπιχωρίων 59b

  Ο διάλογος γράφτηκε μετά το 387 π.Χ., με πιθανότερο έτος γραφής το 385 πΧ. Αυτό αποδεικνύεται από την αναφορά του Πλάτωνα στην Αίτνα της Σικελίας. Υπενθυμίζουμε ότι το πρώτο ταξίδι του φιλοσόφου στη Μεγάλη Ελλάδα έληξε το 387 π.Χ. Ο Φαίδων, τρεις μήνες μετά το θάνατο του Σωκράτη αφηγείται τη συζήτηση στο Φλειούντα της Κορινθίας.

  Το έργο περιλαμβάνει τις τελευταίες στιγμές του Σωκράτη πριν πιει το κώνειο και καταλήξει, καθώς επίσης και τη συζήτηση που διεξάγει ο απερχόμενος φιλόσοφος με τους πιστούς του φίλους. Θέμα της συζήτησης είναι η αθανασία της ψυχής. Ο ίδιος ο Πλάτων απουσίαζε όπως ενημερώνει ένας από τους συνομιλητές (ο Φαίδων): «Ο Πλάτων νομίζω ότι ήταν άρρωστος» (Φαίδων, 59b).

  Η διάρθρωση του έργου είναι πενταμερής: Πρόλογος, Πρώτο μέρος, Δεύτερο μέρος, Τρίτο μέρος και Επίλογος. Ο Φαίδων θίγει αποκλειστικά το θέμα της αθανασίας της ψυχής. Στο συγκεκριμένο έργο, Σωκράτης και Πλάτων έρχονται αντιμέτωποι με λαϊκές δοξασίες, μύθους και παραδόσεις.

  Τα πρόσωπα τα οποία μετέχουν στο διάλογο είναι τα εξής: Ο πυθαγόρειος φιλόσοφος Εχεκράτης από το Φλειούντα, Ο Φαίδων, μαθητής του Σωκράτη από την Ηλεία, ο πυθαγόρειος και μαθητής του Σωκράτη Κέβης από τη Θήβα, ο πιστός και πλούσιος Κρίτων, φίλος του Σωκράτη, η Ξανθίππη η γυναίκα του Σωκράτη, ο δήμιος που έδωσε το κώνειο στο φιλόσοφο, ο των έντεκα (αξιωματούχοι της πόλης που ήταν επιφορτισμένοι μεταξύ άλλων και με την πραγματοποίηση των εκτελέσεων) υπηρέτης και ο Απολλόδωρος μαθητής επίσης του Σωκράτη (βουβό πρόσωπο).

 

Ο Πλάτων.

  Θα αναφερθώ επιγραμματικά στον σπουδαίο Αθηναίο φιλόσοφο. Ο Πλάτων γεννήθηκε το 428/7 π.Χ. Ο φιλόσοφος καταγόταν από το βασιλιά και νομοθέτη Κόδρο, Εκεί βρίσκονται και οι ρίζες της κλίσης του για την εξουσία η οποία συνδέεται με το νόμο και τον ορθό λόγο. Ο Πλάτων είχε αριστοκρατικές καταβολές, καθώς καταγόταν από παλιά οικογένεια η οποία διαδραμάτισε ρόλο στην τότε Αθήνα. Η οικογένεια του Πλάτωνα βρισκόταν στο επίκεντρο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της Αθήνας.

 

Ο Πλάτων.

Η συγγραφική μέθοδος του Πλάτωνα.

  Η προσφιλής συγγραφική τακτική του Πλάτωνα είναι ο διάλογος. Στην περίπτωση του Φαίδωνα παρατηρούμε τη μέθοδο του έμμεσου διαλόγου, όπου έχουμε δύο συνομιλητές και σε κάποιο σημείο ο ένας αναλαμβάνει να μεταφέρει κάποιον άλλο διάλογο που άκουσε κάπου αλλού σε προγενέστερο χρόνο. Διαπιστώνουμε δηλαδή «εγκιβωτισμένο» διάλογο μέσα σε άλλο διάλογο. Οι υπόλοιποι αραιά και που σχολιάζουν ή κάνουν ερωτήσεις σε ευθύ λόγο. Εκτός από το συγκεκριμένο διάλογο ο Πλάτων έγραψε και άλλους σ’ αυτή τη μορφή.

  Ο Πλάτων με τον ανωτέρω τρόπο βάζει τις δικές του ιδέες στο στόμα του Σωκράτη. Φορτώνει επίσης την αξιοπιστία γι αυτό που γράφει σε τρίτο πρόσωπο (στην προκειμένη περίπτωση του Φαίδωνα) που ίσως τότε δε ζούσε ή είχε επιστρέψει στην πατρίδα του (όπως ο Φαίδων στην Ηλεία). Από το διάλογο δε λείπει και το δραματικό στοιχείο. Έτσι στο Φαίδων έχουμε δράση, στον πρόλογο και στον επίλογο, καθώς δε συναντάμε τις μακρηγορίες των πρώτων διαλόγων του συγγραφέα.

 

Ο θάνατος.

  Το θέμα του θανάτου αποτέλεσε για τον Πλάτωνα αντικείμενο πρώτιστου ενδιαφέροντος. Ο θάνατος δε βρίσκεται συχνά στη σκέψη του ανθρώπου, επιθυμία όμως όλων είναι να εξακολουθήσουμε να υπάρχουμε αιώνια. Η ψυχή είναι τελικά αιωνία όπως η ιδεώδης αλήθεια που παρουσιάζεται στη διανοητική ενόραση.

  Ο θάνατος του σώματος αποτελεί την αρχή και την προϋπόθεση της εκδίπλωσης της πιο καθαρής γνωστικής δραστηριότητας της ψυχής. Όσο η ψυχή είναι δεμένη στην παρούσα ζωή με το σώμα, το σώμα παρεμβάλλεται σαν θολό παραπέτασμα (θα το δούμε πιο κάτω αναλυτικά) μεταξύ ψυχής και αλήθειας. Αφαιρώντας το παραπέτασμα στην ουράνια ζωή η ψυχή μπορεί να απολαύσει την καθαρή και τέλεια θέαση των ιδεών.

  Η ψυχή πριν έρθει στη ζωή προϋπάρχει, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, στον Άδη. Πέρα από τη ζωή είναι η μη ζωή, άρα ο θάνατος είναι η αρχή της ζωής. Η έννοια του θανάτου, επομένως δεν είναι αρνητική. Η ανάμνηση, το ξαναθύμισμα της πρότερης γνώσης εξηγεί τη λαχτάρα μας για την επιστήμη και τις δυνατότητες της επιστήμης. Κατ’ επέκταση η έμφυτη τάση του ανθρώπου για δικαιοσύνη προϋπάρχει πριν η ψυχή μπει στο σώμα.

Χαρακτικό του Daniel Chodowiecki 18ου αι.

  Ο Πλάτων τέλος είναι κατά της αυτοκτονίας δηλώνοντας ρητά ότι το σώμα μας δεν ανήκει σ’ εμάς αλλά στους θεούς: «ὅτι οἱ Θεοί φροντίζουν γιά μᾶς καί πώς ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι εἴμαστε ἕνα ἀπό τά κτήματά τους.» (Πλάτων, Φαίδων, 61b) Λίγο πιο κάτω δικαιολογεί τη δική του ιδιόμορφη αυτοκτονία με το κώνειο ως «θεόσταλτη ανάγκη»: «῎Ισως λοιπόν, ἀπ᾽ αὐτήν τήν ἄποψη δέν εἶναι παράξενο πώς δέν πρέπει κανείς νά αὐτοκτονῆ προτοῦ ὁ Θεός νά στείλη κάποια ἀνάγκη,  ὅπως αὐτήν πού παρουσιάστηκε τώρα σ’ ἐμένα.» (Πλάτων, Φαίδων, 61c)

 

 

Η αθανασία της ψυχής.

  Η ψυχή, κατά τον Πλάτωνα αποτελείται από τρία μέρη: το λογιστικό, το  θυμοειδές και το επιθυμητικό. Τώρα, οι αρετές είναι τρεις: σοφία, ανδρεία και σωφροσύνη. Κάθε μία από τις αρετές αντιστοιχεί σε ένα μέρος της ψυχής. Θα πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά ώστε το λογιστικό, ως θείο, να κυβερνά, το θυμοειδές να υπακούει ως βοηθός και τέλος τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, ώστε να μην επιχειρεί αυτό να άρχει. Από την εν λόγω αρμονική διάταξη θα προκύψει η δικαιοσύνη.

  Ο Σωκράτης στηρίζει την αθανασία της ψυχής με πειστικά επιχειρήματα. Η ψυχή είναι δέσμια εντός του σώματος εξαιτίας ενός προσωρινού δεσμού, όπως ο φυλακισμένος στο δεσμωτήριο του. Αποτελεί το όργανο για τη γνώση αυτό που είναι ασώματο και αιώνιο, δηλαδή των ιδεών. Ο Σωκράτης στηρίζει σε όλο το έργο τις απόψεις του για την αθανασία της ψυχής με πειστικά επιχειρήματα.

   Εδώ θα αναφερθούμε και στις ιδέες. Ψυχή και ιδέες είναι συγγενείς, γι αυτό οι πρώτες μπορούν να γνωρίσουν τις δεύτερες. Στις ιδέες φτάνουμε ξεκινώντας μόνο από τις φυσικές αισθήσεις. Η συγγένεια μεταξύ ψυχής και ιδεών αποτελεί στο Φαίδωνα μια βασική απόδειξη της αθανασίας της ψυχής.

  

  Ας δούμε όμως πως αναπτύσσει ο Πλάτων, στον Φαίδων, το μύθο της αθανασίας της ψυχής:

  Οι ψυχές, μετά το θάνατο τους, οδηγούνται από το δαίμονα τους στον τόπο συγκέντρωσης (μετά το θάνατο τους οι ψυχές κατεβαίνουν στον Άδη). Από εκεί βαδίζουν ομαδικά, κάτω από την επίβλεψη ενός και μοναδικού οδηγού, πάντοτε του ίδιου, ανάμεσα στα περίπλοκα και κακοτράχαλα μονοπάτια που οδηγούν στον Άδη. Μερικές ψυχές απωθούνται πίσω από την ανάμνηση του σώματος που έχουν αγαπήσει με πάθος, και με πολύ κόπο τότε το πνεύμα τις οδηγεί στον τόπο προορισμού τους, στα Τάρταρα (μεγαλύτερο από τα υπόγεια βάραθρα) ή στη Μακάρια Διαμονή (επιφάνεια της γης).

  Από τον Πλάτωνα επιχειρείται να περιγραφεί η ψυχή όπως είναι όταν στρέφεται προς το αθάνατο και αμετάβλητο, υψούμενη πάνω από το σωματικό κόσμο και απωθεί κάθε σωματοειδές εξάρτημα το οποίο προσαρτάται σ’ αυτήν.

  Το κακό άλογο της ψυχής τραβάει στη γη ολόκληρο το άρμα, έτσι που οι ανθρώπινες ψυχές δε φτάνουν στην πίσω πλευρά του ουρανού. Στην καλύτερη περίπτωση ο ηνίοχος υψώνει το κεφάλι στον υπερουράνιο τόπο για κάποιες στιγμές με πολύ κόπο για να δει το ον. Εδώ εμποδίζεται από το κακό άλογο. Η ψυχή καταβυθίζεται στη γη γιατί τα φτερά της δε βρίσκουν τροφή. Το αν θα ενσαρκωθεί πάλι η ψυχή εξαρτάται από το αν και σε ποιο βαθμό η ψυχή μπορεί να δει τις ιδέες. Οι ψυχές που κατορθώνουν και βλέπουν τις ιδέες παραμένουν για πάντα ελεύθερες. Οι άλλες βυθίζονται μέχρι να βρουν κάποιο σώμα για στήριγμα.

  Ανάλογα με το τι είδαν κατά την προηγούμενη διαδικασία, οι ψυχές, γίνεται και η διαβάθμιση. Υπάρχουν εννέα βαθμίδες από το σοφιστή ως τον τύραννο. Τα φτερά της ψυχής τρέφονται από την ενατένιση του ωραίου (Έρως). Η γεμάτη έρωτα ψυχή αναζητά το ωραίο. Δεν πρέπει η ψυχή να βυθιστεί στην επιθυμία. Όταν ο Ηνίοχος και το καλό άλογο διατηρούν την υπεροχή η ψυχή διατηρεί την αυτοκυριαρχία και αποκτά φτερά.

  Η ψυχή είναι φυλακισμένη στο σώμα. Το σώμα βρίσκεται σε αντίθεση με το χώρο της ψυχής, καθώς είναι βυθισμένο στην ύλη και στο γίγνεσθαι της αίσθησης. Οι άλογοι λογισμοί που πηγάζουν από το σώμα, καρφώνουν την ψυχή στο σώμα και έτσι η ψυχή γίνεται σωματοειδής. Τα πάθη δηλαδή παραμορφώνουν την έλλογη ψυχή, από τη συμβίωση της με το σώμα και προσθέτουν σε αυτή σωματοειδή προσθέματα. Ο δεσμός ψυχής-σώματος θα καταλυθεί με το θάνατο του δεύτερου.

  Η καθ’ αυτή έννοια ψυχή μπορεί φυσικά να εναντιωθεί σε ότι προβάλλει το σώμα. Το γεγονός ότι η ψυχή μπορεί να αντιταχθεί στα πάθη  βασίζεται στο ότι η ψυχή είναι από τη φύση της το λογικό, καθώς το άλογο στον άνθρωπο προέρχεται από το σώμα. Η ψυχή πρέπει να αποκαθαρθεί από κάθε τι σωματοειδές. Στην πραγματικότητα όμως οι ψυχές κάνουν σωματοειδής παραχωρήσεις. Το θνητό στοιχείο μπορεί να προσκολληθεί στην ψυχή τόσο που μπορεί η ψυχή να μην μπορέσει να κατά τον αποχωρισμό της από το σώμα να απαλλαγεί από αυτό. «Καί αὐτές δέν εἶναι οἱ ψυχές τῶν ἐναρέτων, ἀλλά τῶν φαύλων, οἱ ὁποῖες ἀναγκάζονται νά τριγυρίζουν σ’ αὐτά, ξεπληρώνοντας τήν τιμωρία γιά τήν προηγούμενη κακή συμπεριφορά τους. Καί περιπλανῶνται μέχρι, πού ἀπό τήν σωματική ἐπιθυμία πού τίς ἀκολουθεῖ, νά ἑνωθοῦν καί πάλι μέ τό σῶμα.» (Φαίδων, 81c κ.ε.)

  Τι προβάλλει όμως το σώμα; Ερεθισμούς επιθυμίες λύπη και πάθη όπως επιθυμίες. «῎Αν ὅμως, νομίζω, ἀπαλλάσσεται ἀπό τό σῶμα μιασμένη και ἀκάθαρτη, ἐπειδή πάντα ζοῦσε προσκολλημένη στό σῶμα και ὑπηρετώντας καί ἀγαπώντας το καί καθώς ἦταν γοητευμένη ἀπ’ αὐτό, ἀπό τίς ἐπιθυμίες καί τίς ἡδονές, ὥστε νά μήν θεωρῆ τίποτε ἄλλο γιά ἀληθινό, παρά μόνο τό σωματικό, ὅ,τι δηλ. κανείς θά μποροῦσε νά ἀγγίζη, νά δῆ νά πιῆ, νά φάη καί νά τό μεταχειρισθῆ για ἀφροδίσιες ἀπολαύσεις, ἐνῶ τό ἀφανές στά μάτια καί ἄμορφο, το νοητό πού πλησιάζεται μέ τήν φιλοσοφία.» (Φαίδων, 81b), μερικά χειρόγραφα αναφέρουν και το φόβο. Για τα πάθη θα προσθέσουμε ότι είναι άλογοι λογισμοί, οι οποίοι προέρχονται από το σώμα και όχι από την ψυχή. Το χάσμα τελικά ανάμεσα στο ιδανικό της απόλυτης αγαθότητας, και στην αισθησιακή ζωή του ανθρώπου που επιδιώκει χαρές και ευτυχία, είναι αγεφύρωτο.

   Ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τη μαιευτική μέθοδο και εδώ. Απέχει όμως φρονίμως από τις παραστάσεις της μέλλουσας ζωή χωρίς να αμφιβάλλει για την ύπαρξη της. Αυτό ακριβώς βλέπουμε στο Φαίδων. (Φαίδων, 114 κ.ε.). Καθήκον του φιλοσόφου είναι να αποδεσμεύσει την ψυχή από τη σύνδεση με το σώμα.

  Ο Πλάτων, όπως διαπιστώνουμε, τελικά καταλήγει στη μετεμψύχωση. «Αλλά πραγματικά υπάρχει και η γένεση των ζωντανών από τους νεκρούς και οι ψυχές των νεκρών υπάρχουν και οι ενάρετες περνούν καλύτερα και οι κακές χειρότερα». (Πλάτων Φαίδων, 72e) Η μετεμψύχωση, ως πεποίθηση των αρχαίων προϋπήρχε στους Ορφικούς. Ο Πλάτων μέσω του διαλόγου Φαίδων, αισθανόμενος γόνιμη την ορφική παράδοση, έδωσε βάθος στο μύθο των Ορφικών.

 

Επίλογος.

  Τα επιχειρήματα του Σωκράτη υπέρ της αθανασίας της ψυχής, μετά από τη σχετική ερώτηση του Κέβη, συνοψίζονται στις εξής θέσεις (κατά τον Bogomolov, 1995), οι οποίες δύσκολα αποδεικνύονται αβάσιμες:

1)    Εναλλαγή αντιθέτων, Αν ο θάνατος δεν οδηγούσε στη ζωή, η ζωή θα σταματούσε. Εφόσον δε συμβαίνει αυτό η ψυχή επιζεί και μετά θάνατον.

2)    Επιχείρημα της ανάμνησης. Έμφυτες έννοιες ανθρώπου (ομορφιά, καλοσύνη, δικαιοσύνη, ισότητα κλπ) δεν αποκτούνται μέσω αισθήσεων. Η μάθηση είναι ανάμνηση όσων η ψυχή γνώριζε νωρίτερα, δηλαδή πριν από τη γέννηση.

3)    Αμεταβλητότητα της ψυχής. Αντίθετα προς τα επιμέρους αντικείμενα η ψυχή είναι ίση με τον εαυτό της, λόγω της συγγένειας που έχει με το θείο και την αιωνιότητα.

4)    Επιχείρημα αιτιότητας. Η ψυχή είναι η αληθινή αιτία όλων των πραγμάτων. Αυτή είναι το τέλος και η ιδέα του σώματος. Η ψυχή είναι η ζωή του σώματος και ασυμβίβαστη με την έννοια του θανάτου. Συνεπώς είναι αιώνια.

 

 

Πηγές:

1)    Βραΐλας Αρμένης, Η διδασκαλία του Σωκράτους κατά τον Α. Fouillee, εκδ. Φεξή, Αθήνα 1910.

2)    Σακελλαρίου Δημήτριος, Η έννοια της Αρετής στο Σωκράτη, Αθήνα 2011.

3)    Πλάτων, Φαίδων ή περί ψυχής, μεταφρ. Ι. Αθανασόπολος, εκδ. Γεωργιάδης, Αθήνα 2012.

4)    Bogomolov A.S., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας (Ελλάδα και Ρώμη), μετάφρ. Φ.Κ. Βώρος, εκδ. Ειρμός, Αθήνα 1995.

5)    Borman Karl, Πλάτων, μετάφρ, Ι. Καλογεράκης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2006.

6)    Dies Auguste, Πλάτων, ο άνθρωπος-η εποχή του-το έργο του, μετάφρ. Χ. Μαρκέτη, εκδ. Ζήτα

7)    Vegeti Mario, Ιστορία της φιλοσοφίας, μετάφρ. Γ. Δημητρακόπουλος, εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2000.

 

-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.

Το διάλογο μπορείτε να τον ακούσετε εδώ:

Α΄ Μέρος :

Β΄ Μέρος:

Γ΄ Μέρος:

Δ΄ Μέρος

Ε΄ Μέρος:

Ο καβγάς του Σωκράτη με την Ξανθίππη...

 Κάποτε η γυναίκα του Σωκράτη, η Ξανθίππη, του έκανε έναν μεγάλο καβγά στο σπίτι. Ο Σωκράτης χωρίς να πει τίποτα, κατέβηκε κάτω, άνοιξε την πόρτα και έφυγε, σαν να μην έγινε τίποτα!

Αυτή έσκασε από το θυμό της που δεν μίλησε αυτός τίποτα και βγαίνει από πάνω από το παράθυρο και του ρίχνει έναν κουβά νερό στο κεφάλι.

Τότε γυρίζει ο Σωκράτης και λέει:

- Έπειτα από τα μπουμπουνητά, από τους κεραυνούς, την περίμενα την βροχή...

Και προχώρησε το δρόμο του...

ΣΩΚΡΑΤΗΣ : Ο ΣΟΦΟΤΕΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΤΕΡΟΣ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

ΕΙΝΑΙ Ο ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ και ο γνωστότερος διανοητής στην παγκόσμια ιστορία. Έζησε τον 5ο πΧ αι. Γονείς του: ΣΩΦΡΟΝΙΣΚΟΣ (ευκατάστατος Αθηναίος) και η μαία ΦΑΙΝΑΡΕΤΗ. Παντρεύτηκε σε μεγάλη ηλικία την ΞΑΝΘΙΠΠΗ (γυναίκα δύστροπη και ιδιότροπη) και απέκτησε 3 γιους. Αναπτύσσει την ηθική του φιλοσοφία κυρίως στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν ο πόλεμος είχε οδηγήσει στην ΚΑΤΑΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ.

Ο ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ. Στην κωμωδία "ΝΕΦΕΛΕΣ", τον παρουσιάζει ως φυσικό φιλόσοφο. Να έχει δική του σχολή όπου διδάσκει απόψεις, που τον φέρνουν σε αντίθεση με τις καθιερωμένες ηθικές αντιλήψεις και την επίσημη θρησκεία.  Ο ΞΕΝΟΦΩΝ δίνει την εικόνα ενός Σωκράτη με πρακτικό πνεύμα που δίνει ορθές συμβουλές. ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ είναι η καλύτερη πηγή. Μαθαίνουμε για το άτομο που άλλαξε την πορεία της φιλοσοφίας και την έκανε μελέτη του ανθρώπου, της ζωής του και των αξιών. 

ΠΩΣ ΔΙΔΑΣΚΕ : Σύχναζε σε αγορά, γυμναστήρια και σε μέρη όπου συγκεντρώνονταν οι Αθηναίοι και κυρίως οι νέοι. Ένιωθαν ευχαρίστηση ακούγοντας τον να συζητά για θέματα κοινωνικά, πολιτικά, ηθικά, θρησκευτικά. Έτσι σχηματίστηκε γύρω του ένας όμιλος, που δεν αποτελούσε όμως σχολή. Ο Σωκράτης διαλέγονταν σε κάθε σημείο της πόλης με ανθρώπους κάθε τάξης. Δεν έπαιρνε χρήματα από τους μαθητές του, σε αντίθεση με τους Σοφιστές. 

ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ = τρόπος συζήτησης ενός θέματος με ερωτήσεις και απαντήσεις, με σκοπό την εύρεση της αλήθειας. Ο Σωκράτης συζητούσε και εξέταζε με απλές ερωτήσεις τη ζωή, την αρετή, τα προβλήματα του ανθρώπου.

ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ = λέγεται η προσποίηση άγνοιας. Προσποιούνταν ότι δεν γνωρίζει, αλλά ότι ενδιαφέρεται να μάθει ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΣΙΟ-ΑΝΟΣΙΟ, ΚΑΛΟ- ΑΧΗΜΟ, ΘΑΡΡΟΣ- ΔΕΙΛΙΑ κα.

ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ= η τέχνη με την οποία ο έβγαζε απ' τον συνομιλητή του ό,τι εκείνος είχε μέσα του χωρίς να το γνωρίζει. Δεν πρόσφερε ποτέ έτοιμες γνώσεις, αλλά με ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή του να φτάνει σε γνώσεις που είχε ήδη μέσα του.

ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΕΤΗ.  Η γνώση φέρνει τον άνθρωπο στην πραγματική ευτυχία και οδηγεί τις πράξεις του στο καλό και το δίκαιο, δηλ. ΣΤΗΝ ΑΡΕΤΗ. "Ουδείς εκών κακός" : κανένας δεν είναι κακός με τη θέλησή του, αλλά από άγνοια της αρετής. Δίδασκε το "ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ", ο άνθρωπος είναι "φύσει αγαθός" και οι ηθικές έννοιες λανθάνουν. Εάν εμβαθύνει, θα βρει τους ηθικούς κανόνες, θα γίνει ενάρετος και οι πράξεις του θα είναι αγαθές. "ΕΥΤΥΧΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΗΔΟΝΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΣΕ ΚΑΝΕΙ ΜΕΤΑ ΝΑ ΜΕΤΑΝΙΩΣΕΙΣ"....

ΓΙΑ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΜΟΡΦΩΣΗ : "είναι σαν την πλούσια χώρα που παράγει όλα τα αγαθά". "Από αγράμματο άνθρωπο μην απαιτείς αρετή". Επίσης το γνωστό: "ΓΗΡΑΣΚΩ ΑΕΙ ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΟΣ". Το διάσημο: "ΕΝ ΟΙΔΑ ΟΤΙ ΟΥΔΕΝ ΟΙΔΑ".  Είδε μια μέρα έναν πλούσιο απαίδευτο και είπε: "Το χρυσούν πρόβατον"....Μια συμβουλή του: "Αν σε κλωτσήσει ένας γάιδαρος, δεν έχει νόημα να τον κλωτσήσεις κι εσύ"........Θέτει ερώτημα στους Αθηναίους: "Γιατί δεν βγάζετε με κλήρο και τους πλοιάρχους, τους αρχιτέκτονες και άλλους τεχνίτες;" (ήταν μια εποχή παρακμής όπου στο όνομα της δήθεν ισότητας  πολλά αξιώματα κληρώνονταν......). 

ΤΟ "ΔΑΙΜΟΝΙΟΝ" ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ. Υποστήριζε πως ήταν μία εσωτερική αποτροπή και προειδοποίηση, να μην παρεκκλίνει από τον σωστό δρόμο. Πρόκειται για προσωποποίηση της συνείδησής του. 

Για τη ΦΙΛΙΑ τονίζει: "Ο ειλικρινής και καλός φίλος, είναι το σημαντικότερο που μπορείς να αποκτήσεις"..... "Το ΨΕΜΑ ποτέ δεν ζει για να γεράσει".....Για τον ΑΤΥΧΟ: "Οποιον τον κατατρέχει η τύχη, ακόμα κι απ' τους καλούς ανθρώπους βρίσκει δυστυχίες"........ΣΕ ΑΝΥΠΑΝΤΡΟ λέει: "Σε συμβουλεύω να παντρευτείς. Αν είναι καλή η γυναίκα σου, θα γίνεις ευτυχισμένος. Αν δεν είναι, θα γίνεις φιλόσοφος"........Ο Σωκράτης είναι και..... ΦΥΣΙΟΛΑΤΡΗΣ: "Πήγαινε να δεις ένα ακρωτήρι, ένα βουνό, μια θάλασσα κι ένα ποτάμι και τα είδες όλα"........Αυτό όμως για τα ΑΔΕΛΦΙΑ ; "Τους 2 αδελφούς ο Θεός τους έπλασε για μεγαλύτερη ωφέλεια από τα 2 χέρια, τα 2 πόδια, τα 2 μάτια και όσα άλλα έπλασε ζευγαρωτά στους ανθρώπους"......

ΕΠΙΛΟΓΟΣ : Ο Σωκράτης είναι μια γοητευτική προσωπικότητα. Ένα ιδεώδες σοφίας και κριτικού πνεύματος. Ο Κικέρων αναφέρει πως ΚΑΤΕΒΑΣΕ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΣΤΡΑ ΣΤΗ ΓΗ (ως τότε οι φιλόσοφοι ασχολούνταν πιο πολύ με τα φυσικά φαινόμενα). Ο Έρασμος τον υμνολόγησε: "SANCTE SOKRATES, ORO PRO NOBIS"--'Αγιε Σωκράτη, πρέσβευε υπέρ ημών...."Αλλά τώρα πια είναι ώρα να φύγουμε, ΕΓΩ ΓΙΑ ΝΑ ΠΕΘΑΝΩ ΚΙ ΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΖΗΣΕΤΕ. Ποιο από τα δύο είναι το καλύτερο, είναι άγνωστο σε μας. Μόνο ο Θεός το γνωρίζει"...... Ήταν 71 ετών.......  

Ο Σωκράτης για την έπαρση...