Εκτέλεση 300 νεαρών Αρμενίων μέσα σε φορτηγίδα μεσοπέλαγα, καθώς και άλλων κοντά στην Τραπεζούντα...

Απόσπασμα από το βιβλίο του Δημήτρη Ψαθά Γη του Πόντου:

«...  Την  ιδίαν  ημέραν  της  δημοσιεύσεως  της  επισήμου  δηλώσεως  περί  εξώσεως  των Αρμενίων,  γράφει,  περί  τους  300  εκ  των  ζωηροτέρων  νέων  Αρμενίων  συλληφθέντες, ετέθησαν  εντός  φορτηγίδος,  ήτις  μετά  την  δύσιν  του  ηλίου  ηνήχθη  εις  το  πέλαγος  έναντι των  Πλατάνων,  και  εκεί  εσφάγησαν  όλοι  υπό  των  δια  βενζινοπλοίου  παραπλευσάντων  τη φορτηγίδι  τσετέδων,  τα  δε  πτώματα  των  φονευθέντων  ερρίφθησαν  εις  την  θάλασσαν.  Την παραμονήν  της  εξώσεως  Αρμένιαι  μητέρες  έξαλλοι  και  μόλις  δια  της  εισπνοής  αιθέρος συγκρατούμεναι,  παρέθετον  τας  θυγατέρας  αυτών  εις  την  μητρόπολιν  προς  διαφύλαξιν. Ούτω  πολυάριθμοι  θυγατέρες  Αρμενίων  επλήρωσαν  τον  μητροπολιτικόν  οίκον φιλοξενούμεναι  εν  αυτώ  και  παραμυθούμεναι.  Την  επομένην  όρθρου  βαθέος  ήρχισεν  η κατά  ομάδας  έξωσις  των  Αρμενίων  και  η  μετά  την  εκ  Τραπεζούντος  έξοδον  βαθμιαία  αυτών σφαγή.  Ο έξω της Τραπεζούντος και ανατολικώς αυτής ρέων  ποταμός Πυξίτης  ή Δαφνοπόταμος  (Ντεγιρμέν  ντερέ)  επληρώθη  πτωμάτων.  Οι  παίδες  των  Αρμενίων επιβιβαζόμενοι  εις  λέμβους  και  φορτηγίδας,  ερρίπτοντο  εις  την  θάλασσαν  και  επνίγοντο. Εις  την  περιφέρειαν  του  Χαμσίκιοϊ,  παρά  τας  υπωρείας  του  όρους  Ζαβουλών,  οι  εις  τα εργατικά  τάγματα  άμα  τη  επιστρατεύσει  καταταχθέντες  Αρμένιοι,  ετυφεκίσθησαν  πάντες εντός  τάφρων,  ας  υπεχρεώθησαν  οι  ίδιοι  να  ορύξωσιν  εις  βάθος  εξικνούμενον  μέχρι  της οσφύος  αυτών.  Τα  οροπέδια  του  Παρυάδρου  είχον  καλυφθή  υπό  πτωμάτων  ανδρών  και γυναικών Αρμενίων...». 

Η Τραπεζούντα σε ελαφρός καλύτερη θέση σε σχέση με τον υπόλοιπο Πόντο σχετικά με τη συμμετοχή των Ελλήνων στα τάγματα εργασίας.

Η μοίρα της Τραπεζούντας ήταν καλύτερη από αυτή του υπόλοιπου Πόντου όσον αφορά τη συμμετοχή των Ελλήνων στα τάγματα εργασίας κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου εξαιτίας κυρίως του Μητροπολίτη Χρύσανθου. Ας δούμε τι λέει ο Ψαθάς στη Γη του Πόντου...

Η Τραπεζούντα,  είναι αλήθεια,  δεν  τα  γνώρισε σ'  όλη την  εξοντωτική τους  έκταση.  Χάρη  στη μεσολάβηση  του  μητροπολίτη  Χρύσανθου  και  την  επιρροή  που  ασκούσε  επάνω  στον αιμοβόρο  νομάρχη  Τζεμάλ  Αζμή,  οι  Έλληνες  κρατήθηκαν  μέσα  στην  πόλη  και χρησιμοποιήθηκαν  μόνο  στις  επιμελητείες,  στα  νοσοκομεία  και  σε  άλλες  τέτοιες  ελαφριές δουλειές. 

 Πέρα  απ'  την  Τραπεζούντα,  όμως,  σ'  όλο  τον  Πόντο,  τα  εργατικά  τάγματα  φέραν τον  όλεθρο  σ'  αμέτρητες  χιλιάδες  κόσμο.  Τραβούσαν  τους  άντρες  έξω  απ'  τις  πόλεις  και  τα χωριά,  βαθιά  στο  εσωτερικό,  επάνω  στα  βουνά,  στις  δημοσιές,  στους  μουλαρόδρομους  για να δουλεύουν  σ'  αβάσταχτες  δουλειές,  απ'  τα  ξημερώματα  μέχρι  τη  νύχτα  του  Θεού,  να φορτώνονται  πέτρες  στην  πλάτη  κι  ύστερα  να  τις  σπάζουν,  ώρες  ατέλειωτες,  όγκους, σωρούς,  που  ποτέ δεν  είχαν  τελειωμό. 

Τούρκοι προσφυγες βρίσκουν καταφύγιο στην Τραπεζούντα το 1916.

Έχει ενδιαφέρον η ανάπτυξη που ακολουθεί από το Δημήτρη Ψαθά στο έργο του Η γη του Πόντου που περιγράφει το κατάντημα των Τούρκων του Ανατολικού Πόντου, μετά την προέλαση του ρωσικού στρατού το 1916. Κατά χιλιάδες εσπευδαν στην Τραπεζούντα να ζητήσουν έλεος από τους Έλληνες.  Θα το ξεχρεωναν φυσικά λίγα χρόνια μετά με τη γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού. 

Στο  ασκέρι,  στον  στρατό.  Παρ'  όλα  αυτά  και  χιλιάδες  από  δαύτους,  προτιμώντας  την  βολική ρούσικη  κατοχή  απ'  τις  λαχτάρες  της  προσφυγιάς  και  τον  κίνδυνο  του  ασκεριού,  γύριζαν πίσω  και  κατέβαιναν  προς  την  Τραπεζούντα,  όπου  κι  ανασαίνανε.  Γιατί,  ευτυχώς,  εκείνος  ο γκιαούρης  ο  μητροπολίτ  μαζί  με  τους  Έλληνες  «προύχοντες»  όχι  μονάχα  πήραν  τα  μέτρα τους  κανείς  να  μη  πειράξη  τους  Τούρκους,  αλλά  και  φρόντισαν  να  τους  βολέψουν  σε  σπίτια και να  τους δίνουν και φαΐ και χαρτζηλίκι.

 Πλημμύρισε  από προσφυγιά η  Τραπεζούντα,  αλλά  κι  έκανε  θαύματα  σωστά  η ανθρωπιά  και περηφάνεια  της  ντόπιας  ρωμιοσύνης  με  το  φιλανθρωπικό  της  σωματείο  «Φιλόπτωχος Αδελφότης»  —  βράζαν  γεμάτα  τα  καζάνια  για  τους  χιλιάδες  ξερριζωμένους,  χωρίς  να γίνεται  καμιά  διάκριση  ανάμεσα  σε  Τούρκους  και  Ρωμιούς. 

 Ήταν  στ'  αλήθεια  ένα  ωραίο θέαμα  να  βλέπης  στην  ουρά  μπροστά  στα  καζάνια  τους  χτεσινούς  άγριους  αφεντάδες  του τόπου,  κουρελιασμένους  τώρα  και  πεινασμένους,  ξυπόλυτους,  ψειριάρηδες,  να  παίρνουν το  φαΐ  από  τα  χέρια  εκείνων  που  μόλις  πριν  από  λίγο  βρίζαν  «γκιαούρηδες»  κι επιθυμούσαν  τον χαμό τους. Άντρακλες,  Τουρκαλάδες  με  φέσια  και  σαρίκια,  Τουρκάλες  μανάδες  με  τα  μωρά  στην αγκαλιά  —βρώμικα,  μυξιάρικα—  χανουμάκια  στραπατσαρισμένα  μέσα  στα  τσαλακωμένα τους  «τσαρτσάφια»,  εφέντηδες,  χαμάληδες,  ένα  ολόκληρο  πλήθος  τουρκαλάδικο, σακατεμένο  και  ισοπεδωμένο  απ'  την  προσφυγιά,  ευλογούσε  την  αναπάντεχη  τούτη καλωσύνη  των  Χριστιανών  κι  ευχαριστούσε  όλο ευγνωμοσύνη: —Αλλάχ μπιν  μπερεκέτ βερσίν. «Ο  Αλλάχ  να  σας  δίνη  χίλια  αγαθά».  

Έρανοι  γινόντουσαν  για  τους  πρόσφυγες  και  τότε  ήταν που τα παιδιά του Φροντιστηρίου βγαίναμε να  πούμε τα  κάλαντα: Γι'  αυτά τ'  αδέλφια  δόστε  μας και  σεις  τον οβολό σας. Κι η  ευτυχία,  του Θεού  να  μπει  στ'  αρχοντικό σας... Το  ίδιο  έρανοι  γινόντουσαν  κι  ανάμεσα  στον  ελληνισμό  της  Ρωσίας  —βροχή  ερχόντουσαν τα  ρούβλια—  κι  ακόμα  η  «Φιλόπτωχος  Αδελφότης»  είχε  παρακαλέσει  τη  ρούσικη κυβέρνηση  για  τους  πρόσφυγες,  που  καθώς  ήσαν  χιλιάδες  χιλιάδων,  είχαν  ανάγκες  πολύ μεγαλύτερες  από  τις  δυνάμεις  της  λεγόμενης  ιδιωτικής  πρωτοβουλίας.  Με  την  μεσολάβηση του  Ρώσου  στρατηγού  Λιάχωβ  η  αίτηση  έγινε  δεκτή  κι  έτσι  βοήθησε  κι  η  ρούσικη κυβέρνηση  στο  έργο  της  περίθαλψης  που  το  απολάμβαναν  πάντα  σε  ίση  μοίρα  Έλληνες  και Τούρκοι. Η εικόνα  που παρουσίαζε  τώρα  ο  Πόντος  ήταν  χωρισμένη,  έλεγες,  σε  δυο  διαφορετικά κομμάτια,  το  ένα  που  το  χτυπούσε  το  φως  του  ήλιου  καθώς  είχε  προβάλει  γελαστός  μέσ' απ'  τα  σύννεφα,  και  τ'  άλλο  που  δεχόταν  την  μπόρα  και  την  σκοτεινιά  ενός  κατάμαυρου ουρανού,  που  όχι  μονάχα  δεν  καθάριζε  παρά  όλο  γινόταν  πιο  βαρύς  κι  όλο  πιο θεοσκότεινος. 

Στα  δυο  αυτά  κομμάτια  (το  ένα  που  κατεχόταν  απ'  τους  Ρώσους  και  τ'  άλλο  απ'  τους Τούρκους)  βρισκόντουσαν  δυο  διαφορετικοί  πολιτισμοί,  κατάντικρυ  ο  ένας  στον  άλλον.  Ο αιώνιος  ελληνικός  πολιτισμός  από  την  μια  μεριά,  που  κρατούσε  ψηλά  την  ανθρωπιά  του απέναντι  στους  ξεπεσμένους  χτεσινούς  δυνάστες  κι  από  την  άλλη  ο  τούρκικος «πολιτισμός»,  που  ξέφρενος  ξεσπούσε  σε  βάρος  του  αθώου  κι  ανυπεράσπιστου  λαού,  που η  Μοίρα  καταδίκασε  να  μένη  κάτω  απ'  την  τούρκικη  εξουσία.  

Μερικές  γραμμές  απ'  το βιβλίο του  μητροπολίτη Χρύσανθου δίνουν καλύτερα  την  διαφορά: «Εν  μέσω  ποικίλων  δυσχερειών  και  αντιδράσεων,  γράφει,  ανέλαβεν  η  μητρόπολις  παρά των ρωσικών  στρατιωτικών αρχών την  υπεύθυνον  πληρεξουσιότητα  προς  εγκατάστασιν των μουσουλμάνων  προσφύγων  εις  τας  ιδίας  αυτών  εστίας  και  ειργάζετο  νυκτός  και  ημέρας  να αποκαταστήση  με  όλα  τα  έπιπλα  και  κτήνη  αυτών,  δεκάδας  χιλιάδας  μουσουλμάνων προσφύγων  εις  τα  ίδια  αυτών  χωρία,  εν  ταις  περιφερείαις  Ριζαίου,  Όφεως,  Σουρμένων, Γεμουράς,  Ματσούκας  και  Πλατάνων.  Άλλας δε δεκάδας χιλιάδας προσφύγων μουσουλμάνων  επί  διετίαν  όλην  διέτρεφεν  η  εν  τη  μητροπόλει  Επιτροπή  Προσφύγων,  ενώ κατά  τον  αυτόν  χρόνον  η  τουρκική  κυβέρνησις  απέσπα  από  των  εστιών  αυτών  τους  Έλληνας του  τουρκοκρατουμένου  Πόντου  και  εν  καιρώ  παγερού  χειμώνος  και  δια  μέσου  δυσβάτων και  χιονοσκεπών  ορέων  ηνάγκαζε  αυτούς  να  μεταναστεύσωσιν  εις  την  περιφέρειαν Σεβαστείας,  ίνα αποθάνωσι  καθ'  οδόν  εκ του  ψύχους,  των  κακουχιών  και  της  πείνης». 

Πηγή: Ψαθας, Γη του Πόντου.