Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος
Η χρήση του χαλκού σε περιόδους της Νεώτερης Νεολιθικής εποχής, πιο συγκεκριμένα στην Τελική Νεολιθική και Χαλκολιθική (4.500-3.200 π.Χ.) είναι δεδομένη, όπως και οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες με βάση αρχαιολογικά ευρήματα, κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής. Η Νεολιθική εποχή θα χαρακτηριστεί από μία σαφή ροπή προς τις ταξικές και ιεραρχημένες κοινωνίες.
Κατά την πρώιμη Εποχή του Χαλκού ο άνθρωπος
εξειδικεύεται περισσότερο στη χρήση του Χαλκού, και επεκτείνει σημαντικά τη
χρήση του. Οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες παγιώνονται, ενώ ταυτόχρονα
παρατηρείται σημαντική πολιτισμική πρόοδος. Η μεταλλοτεχνία διαδραματίζει
καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική ασυμμετρία και στην πρόοδο του πολιτισμού.
.jpg)
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ
ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΕΛΙΚΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ, ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ
ΧΑΛΚΟΥ.
Στις περιόδους της Νεώτερης και τελικής
Νεολιθικής διακρίνουμε κινητικότητα, αυξημένες ανταλλαγές, επικοινωνίες και
αλληλοεπιδράσεις. Στην παρούσα ενότητα θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε την
ενδεχόμενη σύνδεση της μεταλλοτεχνίας με διάφορες κοινωνικές και οικονομικές
ανισότητες, καθώς και την ύπαρξη ή μη αυτών.
Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η επιστήμη
της αρχαιολογίας θα στραφεί σε παρόμοιους, με αυτούς που απασχολούσαν τις
ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες προβληματισμούς. Τα πολιτισμικά
φαινόμενα και η εξέλιξή τους θα αξιολογηθούν με την εμφάνιση της πολιτισμικής
προσέγγισης καθώς επίσης και με την ερμηνεία των πολιτισμικών φαινομένων και της
πολιτισμικής πολυμορφίας. Ο πολιτισμός, ιδιαίτερα στον ελλαδικό χώρο, θα
παρουσιάσει συνέχεια, στις διάφορες φάσεις του. Η κοινωνική ανισότητα θα
αποτελέσει ένδειξη πολιτισμικής πολυπλοκότητας και θα συνδεθεί με την ανάπτυξη
της μεταλλουργίας. «Ένα από τα σπουδαία μη σιδηρούχα μέταλλα (αυτά που δεν
περιέχουν σίδηρο), που χρησιμοποιήθηκε σε πρώιμες εποχές ήταν ο χαλκός[1]».
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ
ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΕΛΙΚΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ, ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ
ΧΑΛΚΟΥ.
Στις περιόδους της Νεώτερης και τελικής Νεολιθικής διακρίνουμε κινητικότητα, αυξημένες ανταλλαγές, επικοινωνίες και αλληλοεπιδράσεις. Στην παρούσα ενότητα θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε την ενδεχόμενη σύνδεση της μεταλλοτεχνίας με διάφορες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, καθώς και την ύπαρξη ή μη αυτών.
Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η επιστήμη της αρχαιολογίας θα στραφεί σε παρόμοιους, με αυτούς που απασχολούσαν τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες προβληματισμούς. Τα πολιτισμικά φαινόμενα και η εξέλιξή τους θα αξιολογηθούν με την εμφάνιση της πολιτισμικής προσέγγισης καθώς επίσης και με την ερμηνεία των πολιτισμικών φαινομένων και της πολιτισμικής πολυμορφίας. Ο πολιτισμός, ιδιαίτερα στον ελλαδικό χώρο, θα παρουσιάσει συνέχεια, στις διάφορες φάσεις του. Η κοινωνική ανισότητα θα αποτελέσει ένδειξη πολιτισμικής πολυπλοκότητας και θα συνδεθεί με την ανάπτυξη της μεταλλουργίας. «Ένα από τα σπουδαία μη σιδηρούχα μέταλλα (αυτά που δεν περιέχουν σίδηρο), που χρησιμοποιήθηκε σε πρώιμες εποχές ήταν ο χαλκός[1]».
[1] C. RENFREW και P. BAHN, Αρχαιολογία: Θεωρίες, Μεθοδολογία, Πρακτικές Εφαρμογές, μεταφρ. Λ.
Καραλή-Γιαννακοπούλου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2013, σελ. 351.
Ο άνθρωπος κατά τη Νεολιθική εποχή θα
εγκατασταθεί μόνιμα σε μία περιοχή, θα δημιουργήσει οικισμούς, θα καλλιεργεί τη
γη και θα εξημερώνει τα ζώα, ενώ κατά κύριο λόγο θα χρησιμοποιεί το λίθο.
Παράλληλα θα δημιουργηθούν θεσμοί, όπως η εμφάνιση κάποιας μορφής εξουσίας και
εξειδίκευση σε κάποιες εργασίες. Κατά τη διάρκεια τελικής Νεολιθικής εποχής θα
υπάρξουν εξειδικευμένοι τεχνίτες, μεταξύ αυτών και χαλκουργοί, πλην όμως δε θα
αποδειχθεί ότι θα ασκούν τις τεχνικές σε πλήρη απασχόληση. Η ύπαρξη Χαλκού θα
αφθονεί στην Κύπρο, στην Ανατολία, στη Σερβία και τη Μακεδονία, ενώ θα βρεθούν
δύο μεταλλεία: στη Rudna
Glava (Σερβία)
και στο Aibunar
(βόρεια
Θράκη). Ο ορείχαλκος θα είναι αυτός που θα χρησιμοποιηθεί από την εποχή της
Νεολιθικής.
Χαλκολιθική ή ¨Εποχή του Ορείχαλκου¨ θα
ονομαστεί, στη βαλκανική και στην Κεντρική Ευρώπη η περίοδος που θα προηγηθεί
της Εποχής του Χαλκού. «Η περίοδος αυτή, που μας είναι καλύτερα γνωστή από τις
προηγούμενες, χαρακτηρίζεται κυρίως στον τομέα των τεχνικών, από την έναρξη της
πραγματικής μεταλλουργίας, ενώ συνεχίζεται παράλληλα η χρήση φυσικών μετάλλων[2]». Τα ευρήματα του οικισμού
Σιταγροί ΙΙΙ, θα αποτελέσουν απόδειξη γνήσιας Χαλκολιθικής, απ’ ότι άλλες
περιοχές, καθώς θα συνδέονται άμεσα με πρώιμα κέντρα βαλκανικής μεταλλουργίας.
Καθοριστικό ρόλο, την περίοδο αυτή, θα διαδραματίσει και η εμφάνιση της
¨πυροτεχνολογίας¨. « Η πιο σπουδαία εφεύρεση του νεολιθικού πολιτισμού, κατά τη
διάρκεια της τελικής Νεολιθικής εποχής με σκοπό την κατασκευή εργαλείων και
όπλων[3]». Η πυροτεχνουργία θα
ισοδυναμεί με τον έλεγχο της φωτιάς.
Η ιεράρχηση μιας κοινωνία θα απασχολήσει την
αρχαιολογική έρευνα, το αν οι άνθρωποι που κατοικούν μέσα σ’ αυτήν απολαμβάνουν
μια ίση κοινωνική βάση ή υφίστανται κοινωνική ασυμμετρία. Οι ενδείξεις για τη
χρήση του χαλκού στις τελευταίες περιόδους της Νεολιθικής εποχής πληθαίνουν, το
μέταλλο όμως δε θα επηρεάσει σοβαρά την οικονομία και την κοινωνική οργάνωση,
κάτι τέτοιο θα φανεί στα ευρήματα, στις κοινότητες της Θεσσαλίας.
Στη Νεολιθική εποχή θα παρατηρηθεί, κατανομή
εργασίας ανάλογα με το φύλο (οι άνδρες θα αναλαμβάνουν τις σκληρές δουλειές και
οι γυναίκες τις πιο ελαφριές και την φροντίδα του σπιτιού). Έτσι θα προκύψουν
ανισότητες μεταξύ ανδρών και γυναικών, οι άνδρες θα απολαμβάνουν περισσότερα
υλικά αγαθά και θα έχουν καλύτερη κοινωνική θέση. «Στη Denza, οι πλούσιοι τάφοι ανήκουν όλοι σε
άνδρες. Στο βορειοανατολικό τμήμα της βαλκανικής, τα κτερίσματα συνήθως είναι
περισσότερα στους ανδρικούς τάφους, στο Godjamo Delcevo τα
χάλκινα αντικείμενα προέρχονται σχεδόν όλα από τάφους ανδρών, στη Βάρνα τρεις
πλούσιοι τάφοι ανήκουν σε γυναίκες, αλλά τρεις πλουσιότεροι σε άνδρες[4]».
Στη Θεσσαλία, στο τέλος της Νεολιθικής Εποχής,
η παραγωγική ανισότητα θα φέρει εντάσεις εντός των κοινοτήτων και στις σχέσεις
μεταξύ των οικισμών. Η προηγούμενη πρακτική του μοιράσματος της τροφής θα
υποχωρεί εντός των κοινοτήτων, θα αυξάνεται η συχνότητα των ανταλλαγών, που θα
ελέγχονται από ομάδες επιτυχημένων γεωργών που θα ελέγχουν και θα αποθηκεύουν
το πλεόνασμα. Το πλεόνασμα θα χρησιμοποιείται για την απόκτηση εξωτικών
τεχνουργημάτων και τη σύναψη συμμαχιών.
Στο Σέσκλο, κατά τη Νεώτερη Νεολιθική, η εμφάνιση
του Μεγάρου θα σημάνει πολιτικό ή κοινωνικό σύστημα, στην ίδια περιοχή θα
εντοπιστεί και άνιση κατανομή κεραμικών καλής ποιότητας, επίσης θα εμφανιστεί ομάδα
πλουσιοτέρων αγροτών. Στο Διμήνι θα ανακαλυφθεί, την ίδια εποχή επίσης
μεγαροειδές κτίσμα, μικρότερο όμως από εκείνο του Σέσκλου, εκεί θα βρεθούν
χάλκινα εργαλεία (ένδειξη κοινωνικής ιεραρχίας). Η κοινωνική ιεράρχηση θα
αποδειχθεί από την ύπαρξη της Μεγάλης Αυλής. Η ακρόπολη θα παραπέμψει στον
αστικό χαρακτήρα οικισμού της πρώιμης εποχής του Χαλκού. «Είναι φανερό ότι η
οργάνωση ακροπόλεων με την πρωτοφανή έξαρση του μεγάρου, ανταποκρίνεται σε ένα
κοινωνικό ή και πολιτικό σύστημα[5]». Η ομοιομορφία των ζωικών
καταλοίπων δείχνει περιορισμένη αμοιβαιότητα ανάμεσα στα νοικοκυριά. Γενικά
μεταξύ των ατόμων του οικισμού δε θα υπάρξουν σοβαρές διαφοροποιήσεις.
 |
| Σέσκλο |
Κατά βάση στις υπό εξέταση περιόδους της
Νεολιθική Εποχής, θα χρησιμοποιηθεί αυτοφυής χαλκός, η μεταλλοτεχνία θα
διαδραματίσει δευτερεύοντα ρόλο. «Ο Χαλκός θα χρησιμοποιείται ευρύτατα, δε θα
επηρεάζει, όμως ουσιαστικά την κοινωνική οργάνωση και την οικονομία, γι’ αυτό
και ο χαρακτηρισμός ¨Χαλκολιθική¨, για τις τελευταίες περιόδους της Νεολιθικής
στη Θεσσαλία είναι τελείως συμβατικός, ανταποκρίνεται περισσότερο στην τάση για
τελική κατάτμηση του υλικού παρά στα πράγματα[6]». Θα προκαλέσει φυσικά η
μεταλλοτεχνία μεταβολές σε τομείς και η σημασία της θα είναι αυξανόμενη, δε θα
αποδειχθεί όμως ότι κατά τη Νεολιθική εποχή προκάλεσε κοινωνικές μεταβολές.
Συμπερασματικά κατά τις τελευταίες περιόδους
της Νεολιθικής Εποχής παρατηρούμε κοινωνικές και οικονομικές διαφοροποιήσεις. Η
χρήση του χαλκού ήταν δεδομένη, πλην όμως δεν αποτέλεσε αιτία κοινωνικής και
οικονομικής ασυμμετρίας .
 |
| Δίμηνη |
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΤΑ
ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΚΟΥ, ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗ ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ
ΕΞΕΛΙΞΗ.
Στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού, ο το εν λόγω
μέταλλο θα αντικαταστήσει την πέτρα, θα αποτελέσει σημαντική πρώτη ύλη για την
κατασκευή εργαλείων, έτσι θα κατασκευάζονται περισσότερα και ποιοτικότερα
εργαλεία. Η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας
θα εξαπλωθεί και θα διαδραματίσει αποφασιστικό ρόλο κατά την Πρώιμη εποχή του
Χαλκού. Η χρήση του χαλκού θα οδηγήσει σε πολιτισμική πρόοδο.
Αυτή την περίοδο θα εμφανιστούν όπλα και
εργαλεία. «Η διαδικασία κατεργασίας του χαλκού ξεκίνησε να χρησιμοποιείται ήδη
στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου (όπως αναφέρθηκε), όταν χρησιμοποιήθηκαν
πρώτη φορά μέταλλα για την κατασκευή διαφόρων αντικειμένων, ενώ η μεγάλη
ανάπτυξη και τελειοποίηση της τεχνικής συντελέστηκε στην πρώιμη Εποχή του
Χαλκού[7]». Μεταλλεία θα
αξιοποιηθούν στις Κυκλάδες, και ειδικότερα στη Σίφνο, στη Σέριφο και στη Σκύρο.
Ο χαλκός θα δώσει ώθηση και στην οικονομία της Κρήτης.
Η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας σε κέντρα όπου
υφίστανται χαλκουργικά εργαστήρια, όπως η Ραφήνα και η Αίγινα, θα οδηγήσει στην
εξαγωγή συμπερασμάτων, όπως η εξειδίκευση εργασίας, η απαίτηση υψηλής
τεχνογνωσίας και η τυποποίηση της παραγωγής. Θα παρατηρηθεί επίσης η ίδια
ανάλογα με το φύλο, κατανομή εργασίας όπως και στη Νεολιθική Εποχή. Αξίζει όμως
να σημειωθεί ότι ο μέσος όρος ζωής θα αυξηθεί στα 40-45 έτη για τους άνδρες και
στα 30 για τις γυναίκες.
Στις Κυκλάδες η Μεταλλουργία και η
Μεταλλοτεχνία θα έχουν καθοριστικές επιπτώσεις στη ζωή: εκτός από τα
ανθεκτικότερα εργαλεία, θα γίνουν ευκολότερες δραστηριότητες, όπως το κυνήγι, η
γεωργία κλπ. «Τα αποτελεσματικότερα εργαλεία έδωσαν ώθηση στην ανάπτυξη τεχνών
όπως η ξυλουργική, η οικοδομική, η λιθογλυφία και η μικροτεχνία, ενώ η
κατασκευή ανθεκτικότερων όπλων συνέτεινε στην ανταλλαγή τεχνικών πολέμου[8]». Έτσι λοιπόν,
αναπόφευκτα, θα προκύψουν τάξεις εμπόρων, γλυπτών, ξυλουργών κλπ. Οι νέες επαγγελματικές
τάξεις, όπως έμποροι και τεχνίτες, θα καταλάβουν θέση στην κοινωνική ιεραρχία.
 |
| Τσεκούρι, πρώιμη εποχή Χαλκού |
Η ανάγκη για μέταλλα θα έχει ως συνέπεια την
ανάπτυξη των ανταλλαγών με την Εγγύς Ανατολή, επιπλέον θα αποτελέσει και κίνητρο
για την ανάπτυξη της εμπορικής δραστηριότητας. «Η ανάπτυξη της μεταλλουργίας
εισήγαγε έναν παράγοντα, που ίσως επηρέασε τις ανταλλαγές, δίνοντας τους μια
πιο εμπορική μορφή, διότι ήταν απαραίτητο να υπάρχει ένα ολόκληρο νέο φάσμα
εξειδικεύσεων για την αναγνώριση και εκμετάλλευση πηγών μετάλλων και την κατασκευή μεταλλικών αντικειμένων[9]». Η αναζήτηση
μεταλλευμάτων θα οδηγήσει στην ανταλλαγή ιδεών και η εισαγωγή τους σε συνδυασμό
με την ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας σε πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη.
Ανάπτυξη του εμπορίου θα σημαίνει και αύξηση πλούτου.
Η εμφάνιση του χαλκού και της μεταλλοτεχνίας
θα διαδραματίσει κυρίαρχο ρόλο στην επιβολή κανόνων κοινωνικής οργάνωσης και
στη ρύθμιση της δραστηριότητας. Τα μνημειώδη κτίρια που θα ονομαστούν ¨οικίες
με διαδρόμους¨ θα εμφανιστούν στη Λέρνα, όπου θα υφίσταται και οργανωμένη
κρατική δομή και στην Αίγινα (οικία Κεραμών). «Την ύπαρξη κοινωνικής
διαφοροποίησης μπορούμε να αναγνωρίσουμε έστω και στην ανομοιογένεια, τόσο ως
προς το μέγεθος όσο και ως προς το επίπεδο, κατασκευής των οικοδομημάτων μέσα
στον ίδιο οικισμό, π.χ. Θήβα, Τίρυνθα, αλλά και την ύπαρξη μνημειακών
κτισμάτων, τα οποία προορίζονταν για μια ομάδα που κατείχε μια ανώτερη θέση[10]». Τα μεταλλικά
αντικείμενα θα προσδώσουν κύρος στην ανώτερη τάξη και τα μέλη αυτής θα τα
επιδιώκουν, υπό το πρίσμα των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων.
Το προσωπικό συμφέρον και ο ανταγωνισμός θα
έχουν ως συμφέρον τη βελτίωση της ατομικής κατάστασης. «Η πολυπλοκότητα
συνδέεται με τον κοινωνικό και πολιτικό συγκεντρωτισμό, ενώ η ιεραρχία αποτελεί
τον κύριο μηχανισμό που οδηγεί στην κοινωνική ολοκλήρωση[11]».Τα μεμονωμένα άτομα θα
είναι απρόθυμα να υποτάξουν τα συμφέροντα τους στο συλλογικό συμφέρον. Τα
μέταλλα θα αποτελέσουν κινητήρια δύναμη στην πολιτισμική αλλαγή, όχι όμως τη
μοναδική. Η πολιτισμική πρόοδος θα συντελεστεί αργά αλλά σταθερά κατά την
πρώιμη Εποχή του Χαλκού.
Εν κατακλείδι, ενώ στην αρχή της περιόδου το γενικό πολιτιστικό επίπεδο δε φαίνεται ανώτερο από αυτό της Χαλκολιθικής εποχής, με την αποφασιστική συμβολή της μεταλλοτεχνίας θα πραγματοποιηθεί πολιτισμική πρόοδος. Η κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες θα υφίστανται εξίσου και επιπρόσθετα θα παγιωθούν.
 |
| Τομή ορυχείου στην περιοχή Μονς, στο Βέλγιο |
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η επιστήμη της αρχαιολογίας θα προσεγγίσει τα
πολιτισμικά φαινόμενα και την εξέλιξη τους. Η κοινωνική ανισότητα θα αποτελέσει
ένδειξη πολιτισμικής πολυπλοκότητας. Κατά την τελευταία περίοδο της Νεολιθικής
εποχής, θα εμφανιστούν εξειδικευμένοι τεχνίτες, οι οποίοι κατά την πρώιμη εποχή
του χαλκού θα αποτελέσουν ξεχωριστή τάξη. Για την εξέλιξη του Νεολιθικού
πολιτισμού καθοριστικό ρόλο θα διαδραματίσει η εμφάνιση της ¨πυροτεχνολογίας¨.
Η ύπαρξη κοινωνικής ασυμμετρίας δε θα αμφισβητηθεί, όμως η μεταλλοτεχνία θα
έχει ελάσσονα ρόλο στη διαμόρφωση της.
Η χρήση του μετάλλου θα επεκταθεί κατά την
πρώιμη εποχή του Χαλκού, με αποτέλεσμα την τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη.
Επίσης εξαιτίας της μεταλλουργίας θα εμφανιστούν νέες κοινωνικές τάξεις στον
κοινωνικό ιστό, ενώ η αναζήτηση χαλκού θα οδηγήσει στην αύξηση των ανταλλαγών
και των πολιτισμικών επαφών, μέσω του εμπορίου. Τα μεταλλικά αντικείμενα θα
προσδώσουν κύρος στην ανώτερη ιεραρχικά τάξη. Η πολιτισμική εξέλιξη, εν τέλει,
θα είναι αναμφισβήτητη.
 |
| Χάλκινα εργαλεία ιατρικής, στην Επίδαυρο. |
ΠΗΓΕΣ:
1)
Δ. ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Νεολιθικός
πολιτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981
2)
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΑ ΔΟΜΗ, Τ.1, Προϊστορικοί Χρόνοι, εκδ. ΔΟΜΗ, Αθήνα 2004
3)
Π. ΠΕΤΡΙΔΗΣ, κ.α., Αρχαιολογία στον Ελληνικό
χώρο, Τ Β΄, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2002
4)
C.
RENFREW και P.
BAHN, Αρχαιολογία: Θεωρίες, Μεθοδολογία, Πρακτικές
Εφαρμογές, μεταφρ. Λ. Καραλή-Γιαννακοπούλου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2013
5)
O.
DICKINSON, Αιγαίο, εποχή του Χαλκού, μεταφρ. Θ.
Ξένος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2003
6)
RENE TREOIL,
κ.α., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου,
μεταφρ. Λ. Καραλή-Γιαννακοπούλου, Α. Φιλίππα-Toycais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
7)
STELLA
SOUVATZI, Social complexity is
not the same as hierarchy, 2007.
[1] C. RENFREW και P. BAHN, Αρχαιολογία: Θεωρίες, Μεθοδολογία, Πρακτικές Εφαρμογές, μεταφρ. Λ.
Καραλή-Γιαννακοπούλου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2013, σελ. 351.
[2] O. DICKINSON, Αιγαίο, εποχή του Χαλκού, μεταφρ. Θ. Ξένος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα
2003, σελ. 133.
[3] RENE TREOIL, κ.α., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου, μεταφρ. Λ. Καραλή-Γιαννακοπούλου,
Α. Φιλίππα-Toycais, εκδ.
Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996, σελ. 133.
[4] Στον
ίδιο σελ. 152.
[5] Δ.
ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Νεολιθικός πολιτισμός, εκδ.
Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981, σελ 179.
[6] Στον
ίδιο σελ. 150.
[7] ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΑ
ΔΟΜΗ, Τ.1, Προϊστορικοί Χρόνοι, εκδ. ΔΟΜΗ,
Αθήνα 2004, σελ. 113.
[8] Στον
ίδιο σελ. 191
[9] O. DICKINSON, Ο.Π. σελ 331.
[10] Π.
ΠΕΤΡΙΔΗΣ, κ.α., Αρχαιολογία στον Ελληνικό χώρο, Τ Β΄, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2002,
σελ. 82.
[11] STELLA SOUVATZI, Social
complexity is not the same as hierarchy, 2007, σελ. 37.
Παύλος Παπαδόπουλος, Πτυχιούχος Ανθρωπιστικών Σπουδών, Ανώτερος Δημόσιος Υπάλληλος
