Φαίδων ή περί ψυχής, του Πλάτωνα. Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος

   Φίλες και φίλοι απόψε θα ασχοληθώ με τον Πλάτωνα. Με αφορμή τη συνεδρία, της 18-09-2023, της Λέσχης Ανάγνωσης της Αρίστης Ωραιοκάστρου η οποία είχε ως θέμα προς ανάλυση τον πλατωνικό διάλογο Φαίδων ή περι ψυχής, και εξαιτίας της αδυναμίας φυσικής παρουσίας, συνέγραψα αυτήν την ανάλυση, η οποία αναγνώσθηκε από την κυρία Αντριάνα Ντόνκου. Ήταν μια καλή ευκαιρία να ξεσκονίσω τις γνώσεις μου πάνω στην πλατωνική φιλοσοφία ύστερα από πολλά χρόνια…

Κρίτων, Φαίδων, Απολλόδωρος, Αντισθένης, Αισχίνης (μαθητής του Σωκράτη), Επιγένης, Ερμογένης, Κριτόβουλος, Μεγαρόθεν Ευκλείδης, Κτήσιππος ο Παιανιεύς, Μενέξενος, Φαιδώνδης, Τερψίων καὶ ἄλλοι τινὲς τῶν ἐπιχωρίων 59b

  Ο διάλογος γράφτηκε μετά το 387 π.Χ., με πιθανότερο έτος γραφής το 385 πΧ. Αυτό αποδεικνύεται από την αναφορά του Πλάτωνα στην Αίτνα της Σικελίας. Υπενθυμίζουμε ότι το πρώτο ταξίδι του φιλοσόφου στη Μεγάλη Ελλάδα έληξε το 387 π.Χ. Ο Φαίδων, τρεις μήνες μετά το θάνατο του Σωκράτη αφηγείται τη συζήτηση στο Φλειούντα της Κορινθίας.

  Το έργο περιλαμβάνει τις τελευταίες στιγμές του Σωκράτη πριν πιει το κώνειο και καταλήξει, καθώς επίσης και τη συζήτηση που διεξάγει ο απερχόμενος φιλόσοφος με τους πιστούς του φίλους. Θέμα της συζήτησης είναι η αθανασία της ψυχής. Ο ίδιος ο Πλάτων απουσίαζε όπως ενημερώνει ένας από τους συνομιλητές (ο Φαίδων): «Ο Πλάτων νομίζω ότι ήταν άρρωστος» (Φαίδων, 59b).

  Η διάρθρωση του έργου είναι πενταμερής: Πρόλογος, Πρώτο μέρος, Δεύτερο μέρος, Τρίτο μέρος και Επίλογος. Ο Φαίδων θίγει αποκλειστικά το θέμα της αθανασίας της ψυχής. Στο συγκεκριμένο έργο, Σωκράτης και Πλάτων έρχονται αντιμέτωποι με λαϊκές δοξασίες, μύθους και παραδόσεις.

  Τα πρόσωπα τα οποία μετέχουν στο διάλογο είναι τα εξής: Ο πυθαγόρειος φιλόσοφος Εχεκράτης από το Φλειούντα, Ο Φαίδων, μαθητής του Σωκράτη από την Ηλεία, ο πυθαγόρειος και μαθητής του Σωκράτη Κέβης από τη Θήβα, ο πιστός και πλούσιος Κρίτων, φίλος του Σωκράτη, η Ξανθίππη η γυναίκα του Σωκράτη, ο δήμιος που έδωσε το κώνειο στο φιλόσοφο, ο των έντεκα (αξιωματούχοι της πόλης που ήταν επιφορτισμένοι μεταξύ άλλων και με την πραγματοποίηση των εκτελέσεων) υπηρέτης και ο Απολλόδωρος μαθητής επίσης του Σωκράτη (βουβό πρόσωπο).

 

Ο Πλάτων.

  Θα αναφερθώ επιγραμματικά στον σπουδαίο Αθηναίο φιλόσοφο. Ο Πλάτων γεννήθηκε το 428/7 π.Χ. Ο φιλόσοφος καταγόταν από το βασιλιά και νομοθέτη Κόδρο, Εκεί βρίσκονται και οι ρίζες της κλίσης του για την εξουσία η οποία συνδέεται με το νόμο και τον ορθό λόγο. Ο Πλάτων είχε αριστοκρατικές καταβολές, καθώς καταγόταν από παλιά οικογένεια η οποία διαδραμάτισε ρόλο στην τότε Αθήνα. Η οικογένεια του Πλάτωνα βρισκόταν στο επίκεντρο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της Αθήνας.

 

Ο Πλάτων.

Η συγγραφική μέθοδος του Πλάτωνα.

  Η προσφιλής συγγραφική τακτική του Πλάτωνα είναι ο διάλογος. Στην περίπτωση του Φαίδωνα παρατηρούμε τη μέθοδο του έμμεσου διαλόγου, όπου έχουμε δύο συνομιλητές και σε κάποιο σημείο ο ένας αναλαμβάνει να μεταφέρει κάποιον άλλο διάλογο που άκουσε κάπου αλλού σε προγενέστερο χρόνο. Διαπιστώνουμε δηλαδή «εγκιβωτισμένο» διάλογο μέσα σε άλλο διάλογο. Οι υπόλοιποι αραιά και που σχολιάζουν ή κάνουν ερωτήσεις σε ευθύ λόγο. Εκτός από το συγκεκριμένο διάλογο ο Πλάτων έγραψε και άλλους σ’ αυτή τη μορφή.

  Ο Πλάτων με τον ανωτέρω τρόπο βάζει τις δικές του ιδέες στο στόμα του Σωκράτη. Φορτώνει επίσης την αξιοπιστία γι αυτό που γράφει σε τρίτο πρόσωπο (στην προκειμένη περίπτωση του Φαίδωνα) που ίσως τότε δε ζούσε ή είχε επιστρέψει στην πατρίδα του (όπως ο Φαίδων στην Ηλεία). Από το διάλογο δε λείπει και το δραματικό στοιχείο. Έτσι στο Φαίδων έχουμε δράση, στον πρόλογο και στον επίλογο, καθώς δε συναντάμε τις μακρηγορίες των πρώτων διαλόγων του συγγραφέα.

 

Ο θάνατος.

  Το θέμα του θανάτου αποτέλεσε για τον Πλάτωνα αντικείμενο πρώτιστου ενδιαφέροντος. Ο θάνατος δε βρίσκεται συχνά στη σκέψη του ανθρώπου, επιθυμία όμως όλων είναι να εξακολουθήσουμε να υπάρχουμε αιώνια. Η ψυχή είναι τελικά αιωνία όπως η ιδεώδης αλήθεια που παρουσιάζεται στη διανοητική ενόραση.

  Ο θάνατος του σώματος αποτελεί την αρχή και την προϋπόθεση της εκδίπλωσης της πιο καθαρής γνωστικής δραστηριότητας της ψυχής. Όσο η ψυχή είναι δεμένη στην παρούσα ζωή με το σώμα, το σώμα παρεμβάλλεται σαν θολό παραπέτασμα (θα το δούμε πιο κάτω αναλυτικά) μεταξύ ψυχής και αλήθειας. Αφαιρώντας το παραπέτασμα στην ουράνια ζωή η ψυχή μπορεί να απολαύσει την καθαρή και τέλεια θέαση των ιδεών.

  Η ψυχή πριν έρθει στη ζωή προϋπάρχει, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, στον Άδη. Πέρα από τη ζωή είναι η μη ζωή, άρα ο θάνατος είναι η αρχή της ζωής. Η έννοια του θανάτου, επομένως δεν είναι αρνητική. Η ανάμνηση, το ξαναθύμισμα της πρότερης γνώσης εξηγεί τη λαχτάρα μας για την επιστήμη και τις δυνατότητες της επιστήμης. Κατ’ επέκταση η έμφυτη τάση του ανθρώπου για δικαιοσύνη προϋπάρχει πριν η ψυχή μπει στο σώμα.

Χαρακτικό του Daniel Chodowiecki 18ου αι.

  Ο Πλάτων τέλος είναι κατά της αυτοκτονίας δηλώνοντας ρητά ότι το σώμα μας δεν ανήκει σ’ εμάς αλλά στους θεούς: «ὅτι οἱ Θεοί φροντίζουν γιά μᾶς καί πώς ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι εἴμαστε ἕνα ἀπό τά κτήματά τους.» (Πλάτων, Φαίδων, 61b) Λίγο πιο κάτω δικαιολογεί τη δική του ιδιόμορφη αυτοκτονία με το κώνειο ως «θεόσταλτη ανάγκη»: «῎Ισως λοιπόν, ἀπ᾽ αὐτήν τήν ἄποψη δέν εἶναι παράξενο πώς δέν πρέπει κανείς νά αὐτοκτονῆ προτοῦ ὁ Θεός νά στείλη κάποια ἀνάγκη,  ὅπως αὐτήν πού παρουσιάστηκε τώρα σ’ ἐμένα.» (Πλάτων, Φαίδων, 61c)

 

 

Η αθανασία της ψυχής.

  Η ψυχή, κατά τον Πλάτωνα αποτελείται από τρία μέρη: το λογιστικό, το  θυμοειδές και το επιθυμητικό. Τώρα, οι αρετές είναι τρεις: σοφία, ανδρεία και σωφροσύνη. Κάθε μία από τις αρετές αντιστοιχεί σε ένα μέρος της ψυχής. Θα πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά ώστε το λογιστικό, ως θείο, να κυβερνά, το θυμοειδές να υπακούει ως βοηθός και τέλος τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, ώστε να μην επιχειρεί αυτό να άρχει. Από την εν λόγω αρμονική διάταξη θα προκύψει η δικαιοσύνη.

  Ο Σωκράτης στηρίζει την αθανασία της ψυχής με πειστικά επιχειρήματα. Η ψυχή είναι δέσμια εντός του σώματος εξαιτίας ενός προσωρινού δεσμού, όπως ο φυλακισμένος στο δεσμωτήριο του. Αποτελεί το όργανο για τη γνώση αυτό που είναι ασώματο και αιώνιο, δηλαδή των ιδεών. Ο Σωκράτης στηρίζει σε όλο το έργο τις απόψεις του για την αθανασία της ψυχής με πειστικά επιχειρήματα.

   Εδώ θα αναφερθούμε και στις ιδέες. Ψυχή και ιδέες είναι συγγενείς, γι αυτό οι πρώτες μπορούν να γνωρίσουν τις δεύτερες. Στις ιδέες φτάνουμε ξεκινώντας μόνο από τις φυσικές αισθήσεις. Η συγγένεια μεταξύ ψυχής και ιδεών αποτελεί στο Φαίδωνα μια βασική απόδειξη της αθανασίας της ψυχής.

  

  Ας δούμε όμως πως αναπτύσσει ο Πλάτων, στον Φαίδων, το μύθο της αθανασίας της ψυχής:

  Οι ψυχές, μετά το θάνατο τους, οδηγούνται από το δαίμονα τους στον τόπο συγκέντρωσης (μετά το θάνατο τους οι ψυχές κατεβαίνουν στον Άδη). Από εκεί βαδίζουν ομαδικά, κάτω από την επίβλεψη ενός και μοναδικού οδηγού, πάντοτε του ίδιου, ανάμεσα στα περίπλοκα και κακοτράχαλα μονοπάτια που οδηγούν στον Άδη. Μερικές ψυχές απωθούνται πίσω από την ανάμνηση του σώματος που έχουν αγαπήσει με πάθος, και με πολύ κόπο τότε το πνεύμα τις οδηγεί στον τόπο προορισμού τους, στα Τάρταρα (μεγαλύτερο από τα υπόγεια βάραθρα) ή στη Μακάρια Διαμονή (επιφάνεια της γης).

  Από τον Πλάτωνα επιχειρείται να περιγραφεί η ψυχή όπως είναι όταν στρέφεται προς το αθάνατο και αμετάβλητο, υψούμενη πάνω από το σωματικό κόσμο και απωθεί κάθε σωματοειδές εξάρτημα το οποίο προσαρτάται σ’ αυτήν.

  Το κακό άλογο της ψυχής τραβάει στη γη ολόκληρο το άρμα, έτσι που οι ανθρώπινες ψυχές δε φτάνουν στην πίσω πλευρά του ουρανού. Στην καλύτερη περίπτωση ο ηνίοχος υψώνει το κεφάλι στον υπερουράνιο τόπο για κάποιες στιγμές με πολύ κόπο για να δει το ον. Εδώ εμποδίζεται από το κακό άλογο. Η ψυχή καταβυθίζεται στη γη γιατί τα φτερά της δε βρίσκουν τροφή. Το αν θα ενσαρκωθεί πάλι η ψυχή εξαρτάται από το αν και σε ποιο βαθμό η ψυχή μπορεί να δει τις ιδέες. Οι ψυχές που κατορθώνουν και βλέπουν τις ιδέες παραμένουν για πάντα ελεύθερες. Οι άλλες βυθίζονται μέχρι να βρουν κάποιο σώμα για στήριγμα.

  Ανάλογα με το τι είδαν κατά την προηγούμενη διαδικασία, οι ψυχές, γίνεται και η διαβάθμιση. Υπάρχουν εννέα βαθμίδες από το σοφιστή ως τον τύραννο. Τα φτερά της ψυχής τρέφονται από την ενατένιση του ωραίου (Έρως). Η γεμάτη έρωτα ψυχή αναζητά το ωραίο. Δεν πρέπει η ψυχή να βυθιστεί στην επιθυμία. Όταν ο Ηνίοχος και το καλό άλογο διατηρούν την υπεροχή η ψυχή διατηρεί την αυτοκυριαρχία και αποκτά φτερά.

  Η ψυχή είναι φυλακισμένη στο σώμα. Το σώμα βρίσκεται σε αντίθεση με το χώρο της ψυχής, καθώς είναι βυθισμένο στην ύλη και στο γίγνεσθαι της αίσθησης. Οι άλογοι λογισμοί που πηγάζουν από το σώμα, καρφώνουν την ψυχή στο σώμα και έτσι η ψυχή γίνεται σωματοειδής. Τα πάθη δηλαδή παραμορφώνουν την έλλογη ψυχή, από τη συμβίωση της με το σώμα και προσθέτουν σε αυτή σωματοειδή προσθέματα. Ο δεσμός ψυχής-σώματος θα καταλυθεί με το θάνατο του δεύτερου.

  Η καθ’ αυτή έννοια ψυχή μπορεί φυσικά να εναντιωθεί σε ότι προβάλλει το σώμα. Το γεγονός ότι η ψυχή μπορεί να αντιταχθεί στα πάθη  βασίζεται στο ότι η ψυχή είναι από τη φύση της το λογικό, καθώς το άλογο στον άνθρωπο προέρχεται από το σώμα. Η ψυχή πρέπει να αποκαθαρθεί από κάθε τι σωματοειδές. Στην πραγματικότητα όμως οι ψυχές κάνουν σωματοειδής παραχωρήσεις. Το θνητό στοιχείο μπορεί να προσκολληθεί στην ψυχή τόσο που μπορεί η ψυχή να μην μπορέσει να κατά τον αποχωρισμό της από το σώμα να απαλλαγεί από αυτό. «Καί αὐτές δέν εἶναι οἱ ψυχές τῶν ἐναρέτων, ἀλλά τῶν φαύλων, οἱ ὁποῖες ἀναγκάζονται νά τριγυρίζουν σ’ αὐτά, ξεπληρώνοντας τήν τιμωρία γιά τήν προηγούμενη κακή συμπεριφορά τους. Καί περιπλανῶνται μέχρι, πού ἀπό τήν σωματική ἐπιθυμία πού τίς ἀκολουθεῖ, νά ἑνωθοῦν καί πάλι μέ τό σῶμα.» (Φαίδων, 81c κ.ε.)

  Τι προβάλλει όμως το σώμα; Ερεθισμούς επιθυμίες λύπη και πάθη όπως επιθυμίες. «῎Αν ὅμως, νομίζω, ἀπαλλάσσεται ἀπό τό σῶμα μιασμένη και ἀκάθαρτη, ἐπειδή πάντα ζοῦσε προσκολλημένη στό σῶμα και ὑπηρετώντας καί ἀγαπώντας το καί καθώς ἦταν γοητευμένη ἀπ’ αὐτό, ἀπό τίς ἐπιθυμίες καί τίς ἡδονές, ὥστε νά μήν θεωρῆ τίποτε ἄλλο γιά ἀληθινό, παρά μόνο τό σωματικό, ὅ,τι δηλ. κανείς θά μποροῦσε νά ἀγγίζη, νά δῆ νά πιῆ, νά φάη καί νά τό μεταχειρισθῆ για ἀφροδίσιες ἀπολαύσεις, ἐνῶ τό ἀφανές στά μάτια καί ἄμορφο, το νοητό πού πλησιάζεται μέ τήν φιλοσοφία.» (Φαίδων, 81b), μερικά χειρόγραφα αναφέρουν και το φόβο. Για τα πάθη θα προσθέσουμε ότι είναι άλογοι λογισμοί, οι οποίοι προέρχονται από το σώμα και όχι από την ψυχή. Το χάσμα τελικά ανάμεσα στο ιδανικό της απόλυτης αγαθότητας, και στην αισθησιακή ζωή του ανθρώπου που επιδιώκει χαρές και ευτυχία, είναι αγεφύρωτο.

   Ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τη μαιευτική μέθοδο και εδώ. Απέχει όμως φρονίμως από τις παραστάσεις της μέλλουσας ζωή χωρίς να αμφιβάλλει για την ύπαρξη της. Αυτό ακριβώς βλέπουμε στο Φαίδων. (Φαίδων, 114 κ.ε.). Καθήκον του φιλοσόφου είναι να αποδεσμεύσει την ψυχή από τη σύνδεση με το σώμα.

  Ο Πλάτων, όπως διαπιστώνουμε, τελικά καταλήγει στη μετεμψύχωση. «Αλλά πραγματικά υπάρχει και η γένεση των ζωντανών από τους νεκρούς και οι ψυχές των νεκρών υπάρχουν και οι ενάρετες περνούν καλύτερα και οι κακές χειρότερα». (Πλάτων Φαίδων, 72e) Η μετεμψύχωση, ως πεποίθηση των αρχαίων προϋπήρχε στους Ορφικούς. Ο Πλάτων μέσω του διαλόγου Φαίδων, αισθανόμενος γόνιμη την ορφική παράδοση, έδωσε βάθος στο μύθο των Ορφικών.

 

Επίλογος.

  Τα επιχειρήματα του Σωκράτη υπέρ της αθανασίας της ψυχής, μετά από τη σχετική ερώτηση του Κέβη, συνοψίζονται στις εξής θέσεις (κατά τον Bogomolov, 1995), οι οποίες δύσκολα αποδεικνύονται αβάσιμες:

1)    Εναλλαγή αντιθέτων, Αν ο θάνατος δεν οδηγούσε στη ζωή, η ζωή θα σταματούσε. Εφόσον δε συμβαίνει αυτό η ψυχή επιζεί και μετά θάνατον.

2)    Επιχείρημα της ανάμνησης. Έμφυτες έννοιες ανθρώπου (ομορφιά, καλοσύνη, δικαιοσύνη, ισότητα κλπ) δεν αποκτούνται μέσω αισθήσεων. Η μάθηση είναι ανάμνηση όσων η ψυχή γνώριζε νωρίτερα, δηλαδή πριν από τη γέννηση.

3)    Αμεταβλητότητα της ψυχής. Αντίθετα προς τα επιμέρους αντικείμενα η ψυχή είναι ίση με τον εαυτό της, λόγω της συγγένειας που έχει με το θείο και την αιωνιότητα.

4)    Επιχείρημα αιτιότητας. Η ψυχή είναι η αληθινή αιτία όλων των πραγμάτων. Αυτή είναι το τέλος και η ιδέα του σώματος. Η ψυχή είναι η ζωή του σώματος και ασυμβίβαστη με την έννοια του θανάτου. Συνεπώς είναι αιώνια.

 

 

Πηγές:

1)    Βραΐλας Αρμένης, Η διδασκαλία του Σωκράτους κατά τον Α. Fouillee, εκδ. Φεξή, Αθήνα 1910.

2)    Σακελλαρίου Δημήτριος, Η έννοια της Αρετής στο Σωκράτη, Αθήνα 2011.

3)    Πλάτων, Φαίδων ή περί ψυχής, μεταφρ. Ι. Αθανασόπολος, εκδ. Γεωργιάδης, Αθήνα 2012.

4)    Bogomolov A.S., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας (Ελλάδα και Ρώμη), μετάφρ. Φ.Κ. Βώρος, εκδ. Ειρμός, Αθήνα 1995.

5)    Borman Karl, Πλάτων, μετάφρ, Ι. Καλογεράκης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2006.

6)    Dies Auguste, Πλάτων, ο άνθρωπος-η εποχή του-το έργο του, μετάφρ. Χ. Μαρκέτη, εκδ. Ζήτα

7)    Vegeti Mario, Ιστορία της φιλοσοφίας, μετάφρ. Γ. Δημητρακόπουλος, εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2000.

 

-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.

Το διάλογο μπορείτε να τον ακούσετε εδώ:

Α΄ Μέρος :

Β΄ Μέρος:

Γ΄ Μέρος:

Δ΄ Μέρος

Ε΄ Μέρος:

Θαλής ο Μιλήσιος περί ουράνιων και γήινων

 Κάποτε ο Θαλής ο Μιλήσιος (ο γνωστός φιλόσοφος), περπατούσε με το κεφάλι ψηλά παρατηρώντας τα άστρα, με αποτέλεσμα να πέσει σε ένα πηγάδι. 

Τότε κάποια έξυπνη και sexy Θρακιώτισσα υπηρέτρια  του είπε πως επιθυμούσε πολύ να μάθει τι περιέχουν οι ουρανοί, αλλά αγνοούσε αυτά που βρίσκονταν μπροστά του στα πόδια του (δεν γνωρίζω εάν εννοούσε την ίδια, ή το πηγάδι..).

Το ίδιο ισχύει αναφέρει ο Σωκράτης για όλους όσους περνούν τη ζωή τους φιλοσοφώντας, ξεχνώντας να ζήσουν όπως όλοι οι υπόλοιποι άνθρωποι, και να χαρούν με όλες τις μικρές και ίσως ταπεινές χαρές της ζωής....!

Πλάτων, Θεαίτητος 174a ...

Ο Ωνάσης και ο κουλουρτζής...

 Όταν ο Ωνάσης είχε την Ολυμπιακή, αγόραζε κάθε μέρα ένα κουλούρι από τον ίδιο κουλουρά. Πάει λοιπόν μια μέρα ο Ωνάσης και λέει του κουλουρά :

"Αν βρω, αν ο αριθμός των κουλουριών που έχεις είναι μονός ή ζυγός,θα μου δώσεις όλα τα κουλούρια σου. Αν όμως δεν το βρω, θα σου δώσω 5.000 δραχμές (την εποχή εκείνη με τόσα λεφτά αγόραζες διαμέρισμα).

Και απαντάει ο κουλουράς : ” Μα θα χάσω όλα τα κουλούρια μιας μέρας…”

Και απαντάει ο Ωνάσης : ” Γιαυτό θα μείνεις για πάντα κουλουράς…”

ΣΩΚΡΑΤΗΣ : Ο ΣΟΦΟΤΕΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΤΕΡΟΣ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

ΕΙΝΑΙ Ο ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ και ο γνωστότερος διανοητής στην παγκόσμια ιστορία. Έζησε τον 5ο πΧ αι. Γονείς του: ΣΩΦΡΟΝΙΣΚΟΣ (ευκατάστατος Αθηναίος) και η μαία ΦΑΙΝΑΡΕΤΗ. Παντρεύτηκε σε μεγάλη ηλικία την ΞΑΝΘΙΠΠΗ (γυναίκα δύστροπη και ιδιότροπη) και απέκτησε 3 γιους. Αναπτύσσει την ηθική του φιλοσοφία κυρίως στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν ο πόλεμος είχε οδηγήσει στην ΚΑΤΑΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ.

Ο ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ. Στην κωμωδία "ΝΕΦΕΛΕΣ", τον παρουσιάζει ως φυσικό φιλόσοφο. Να έχει δική του σχολή όπου διδάσκει απόψεις, που τον φέρνουν σε αντίθεση με τις καθιερωμένες ηθικές αντιλήψεις και την επίσημη θρησκεία.  Ο ΞΕΝΟΦΩΝ δίνει την εικόνα ενός Σωκράτη με πρακτικό πνεύμα που δίνει ορθές συμβουλές. ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ είναι η καλύτερη πηγή. Μαθαίνουμε για το άτομο που άλλαξε την πορεία της φιλοσοφίας και την έκανε μελέτη του ανθρώπου, της ζωής του και των αξιών. 

ΠΩΣ ΔΙΔΑΣΚΕ : Σύχναζε σε αγορά, γυμναστήρια και σε μέρη όπου συγκεντρώνονταν οι Αθηναίοι και κυρίως οι νέοι. Ένιωθαν ευχαρίστηση ακούγοντας τον να συζητά για θέματα κοινωνικά, πολιτικά, ηθικά, θρησκευτικά. Έτσι σχηματίστηκε γύρω του ένας όμιλος, που δεν αποτελούσε όμως σχολή. Ο Σωκράτης διαλέγονταν σε κάθε σημείο της πόλης με ανθρώπους κάθε τάξης. Δεν έπαιρνε χρήματα από τους μαθητές του, σε αντίθεση με τους Σοφιστές. 

ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ = τρόπος συζήτησης ενός θέματος με ερωτήσεις και απαντήσεις, με σκοπό την εύρεση της αλήθειας. Ο Σωκράτης συζητούσε και εξέταζε με απλές ερωτήσεις τη ζωή, την αρετή, τα προβλήματα του ανθρώπου.

ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ = λέγεται η προσποίηση άγνοιας. Προσποιούνταν ότι δεν γνωρίζει, αλλά ότι ενδιαφέρεται να μάθει ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΣΙΟ-ΑΝΟΣΙΟ, ΚΑΛΟ- ΑΧΗΜΟ, ΘΑΡΡΟΣ- ΔΕΙΛΙΑ κα.

ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ= η τέχνη με την οποία ο έβγαζε απ' τον συνομιλητή του ό,τι εκείνος είχε μέσα του χωρίς να το γνωρίζει. Δεν πρόσφερε ποτέ έτοιμες γνώσεις, αλλά με ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή του να φτάνει σε γνώσεις που είχε ήδη μέσα του.

ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΕΤΗ.  Η γνώση φέρνει τον άνθρωπο στην πραγματική ευτυχία και οδηγεί τις πράξεις του στο καλό και το δίκαιο, δηλ. ΣΤΗΝ ΑΡΕΤΗ. "Ουδείς εκών κακός" : κανένας δεν είναι κακός με τη θέλησή του, αλλά από άγνοια της αρετής. Δίδασκε το "ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ", ο άνθρωπος είναι "φύσει αγαθός" και οι ηθικές έννοιες λανθάνουν. Εάν εμβαθύνει, θα βρει τους ηθικούς κανόνες, θα γίνει ενάρετος και οι πράξεις του θα είναι αγαθές. "ΕΥΤΥΧΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΗΔΟΝΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΣΕ ΚΑΝΕΙ ΜΕΤΑ ΝΑ ΜΕΤΑΝΙΩΣΕΙΣ"....

ΓΙΑ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΜΟΡΦΩΣΗ : "είναι σαν την πλούσια χώρα που παράγει όλα τα αγαθά". "Από αγράμματο άνθρωπο μην απαιτείς αρετή". Επίσης το γνωστό: "ΓΗΡΑΣΚΩ ΑΕΙ ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΟΣ". Το διάσημο: "ΕΝ ΟΙΔΑ ΟΤΙ ΟΥΔΕΝ ΟΙΔΑ".  Είδε μια μέρα έναν πλούσιο απαίδευτο και είπε: "Το χρυσούν πρόβατον"....Μια συμβουλή του: "Αν σε κλωτσήσει ένας γάιδαρος, δεν έχει νόημα να τον κλωτσήσεις κι εσύ"........Θέτει ερώτημα στους Αθηναίους: "Γιατί δεν βγάζετε με κλήρο και τους πλοιάρχους, τους αρχιτέκτονες και άλλους τεχνίτες;" (ήταν μια εποχή παρακμής όπου στο όνομα της δήθεν ισότητας  πολλά αξιώματα κληρώνονταν......). 

ΤΟ "ΔΑΙΜΟΝΙΟΝ" ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ. Υποστήριζε πως ήταν μία εσωτερική αποτροπή και προειδοποίηση, να μην παρεκκλίνει από τον σωστό δρόμο. Πρόκειται για προσωποποίηση της συνείδησής του. 

Για τη ΦΙΛΙΑ τονίζει: "Ο ειλικρινής και καλός φίλος, είναι το σημαντικότερο που μπορείς να αποκτήσεις"..... "Το ΨΕΜΑ ποτέ δεν ζει για να γεράσει".....Για τον ΑΤΥΧΟ: "Οποιον τον κατατρέχει η τύχη, ακόμα κι απ' τους καλούς ανθρώπους βρίσκει δυστυχίες"........ΣΕ ΑΝΥΠΑΝΤΡΟ λέει: "Σε συμβουλεύω να παντρευτείς. Αν είναι καλή η γυναίκα σου, θα γίνεις ευτυχισμένος. Αν δεν είναι, θα γίνεις φιλόσοφος"........Ο Σωκράτης είναι και..... ΦΥΣΙΟΛΑΤΡΗΣ: "Πήγαινε να δεις ένα ακρωτήρι, ένα βουνό, μια θάλασσα κι ένα ποτάμι και τα είδες όλα"........Αυτό όμως για τα ΑΔΕΛΦΙΑ ; "Τους 2 αδελφούς ο Θεός τους έπλασε για μεγαλύτερη ωφέλεια από τα 2 χέρια, τα 2 πόδια, τα 2 μάτια και όσα άλλα έπλασε ζευγαρωτά στους ανθρώπους"......

ΕΠΙΛΟΓΟΣ : Ο Σωκράτης είναι μια γοητευτική προσωπικότητα. Ένα ιδεώδες σοφίας και κριτικού πνεύματος. Ο Κικέρων αναφέρει πως ΚΑΤΕΒΑΣΕ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΣΤΡΑ ΣΤΗ ΓΗ (ως τότε οι φιλόσοφοι ασχολούνταν πιο πολύ με τα φυσικά φαινόμενα). Ο Έρασμος τον υμνολόγησε: "SANCTE SOKRATES, ORO PRO NOBIS"--'Αγιε Σωκράτη, πρέσβευε υπέρ ημών...."Αλλά τώρα πια είναι ώρα να φύγουμε, ΕΓΩ ΓΙΑ ΝΑ ΠΕΘΑΝΩ ΚΙ ΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΖΗΣΕΤΕ. Ποιο από τα δύο είναι το καλύτερο, είναι άγνωστο σε μας. Μόνο ο Θεός το γνωρίζει"...... Ήταν 71 ετών.......  

Immanuel Kant (1724 -1804) Το να σταματήσει ποτέ ο άνθρωπος να προβληματίζεται μεταφυσικά είναι τόσο απίθανο όσο το να σταματήσει ποτέ να αναπνέει επειδή η ατμόσφαιρα είναι μολυσμένη

Γράφει η Dr. Irene Lang-Γρυπάρη, Universität Oldenburg - Γερμανία

Ο Γερμανός φιλόσοφος Εμμανουήλ Καντ γεννήθηκε στη Καινιξβέργη της Ανατολικής Πρωσίας. Ο πατέρας του ήταν σελοποιός, η οικογένεια ευσεβή (pietistisch) προτεσταντική. Από το 1740 μέχρι το 1746 σπούδασε στη πατρίδα του φιλοσοφία, μαθηματικά και θεολογία. Τις σπουδές του τις χρηματοδοτούσε με ιδιωτικά μαθήματα και κέρδη του μπιλιάρδου. Μετά τις σπουδές λόγω του θανάτου του πατέρα του και της οικονομικής στενότητας εργάστηκε ως οικιακός δάσκαλος. Στη φιλοσοφική σκέψη του Καντ διακρίνουμε δύο περιόδους, την προκριτική μέχρι τις αρχές του 1770 και την κριτική.

 

Στην προκριτική, ως συνεχιστής της δογματικής φιλοσοφίας του Christian Wolff, ασχολείται με θέματα της θεωρητικής φυσικής επιστήμης και της φυσικής φιλοσοφίας.

Στην πρώτη επιστημονική του πραγματεία „Σκέψεις επί του ακριβούς υπολογισμού των ζωτικών δυνάμεων“(Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte)(1749) συνέθεσε τις μαθηματικές αντιθέσεις του Descartes και του Leibniz.

Στην μελέτη του „Γενική ιστορία και θεωρία του πλανητικού συστήματος“(Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels) που εκδόθηκε ανώνυμα το 1755 αναπτύσσει την προέλευση του σύμπαντος σύμφωνα με τους μηχανικούς νόμους του Newton και προετοιμάζει εν μέρει τον δρόμο για την κοσμογονική θεωρία του Laplace. Χαρακτηριστικό των απόψεων του Καντ στις φυσικές επιστήμες, είναι η πεποίθηση ότι υπάρχουν συστήματα Γαλαξιών πέρα από το γνωστό.

 

Το 1755 επιστρέφει ο Καντ στο Πανεπιστήμιο της Καινιξβέργης και συγγράφει την διδακτορική του εργασία με τίτλο „Περί της φωτιάς“(De igne) και στον ίδιο χρόνο την υφηγεσία με τίτλο „Νέο σχόλιο περί των μεταφυσικών αρχών της γνωστικής ικανότητας“(Nova dilucidatio). Ήδη εδώ θέτει το ερώτημα των αρχών της δυνατότητας της γνώσης, αλλά θεωρεί σύμφωνα με το πνεύμα της φιλοσοφικής παράδοσης της εποχής του, τον θεϊκό νου ως αρχή της δυνατότητας της.

Στο έργο του „Δοκίμιο για την εισαγωγή της έννοιας των αρνητικών μεγεθών στην φιλοσοφία“(Versuch den Begriff der negativen Grössen in die Weltweisheit einzuführen)(1763) o Kαντ διευκρινίζει την διαφορά μεταξύ λογικής και πραγματικής συνέπειας και μεταξύ λογικής αντιφάσεως και πραγματικής αντιθέσεως.

Με αυτά τα πανεπιστημιακά πτυχία ο Καντ γίνεται υφηγητής(magister legens) στην Καινιξβέργη.

 

Η κριτική περίοδος αρχίζει το 1779 που γίνεται καθηγητής της μεταφυσικής και εκδίδει την διατριβή „Περί της μορφής και των αρχών του αισθητού και του νοητικού κόσμου“(De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis).

Ο Καντ, στην  κριτική  περίοδο, η οποία είναι η ανατρεπτική της δογματικής μεταφυσικής περίοδο, θεμελιώνει τη κριτική φιλοσοφία επί τη βάσει της εννοιολογικής διακρίσεως μεταξύ αισθητής και νοητικής γνώσης.

Τα κυρίως έργα αυτής της εποχής είναι η „Κριτική του καθαρού λόγου“(Kritik der reinen Vernunft), η  „Κριτική του πρακτικού λόγου“(Kritik der praktischen Vernunft) και η „Κριτική της κριτικής δύναμης“(Kritik der Urteilskraft).

 

Η κριτική περίοδος διέπεται από την θεωρία του ότι η γνώση έγκειται σε παραστάσεις του εμπειρικού κόσμου. Και εδώ πρόκειται για μια επανάσταση στην φιλοσοφία ανάλογης σημασίας με το θεωρητικό κατόρθωμα του Κοπέρνικου στην φυσική επιστήμη. Ο ορισμός της γνώσης κατά την σχολαστική παράδοση είναι ο εξής: Η γνώση είναι η εξίσωση/αντιστοιχία του πράγματος με το πνεύμα (Adequatio rei ac intellectu). Κατ΄αυτήν η γνώση στρέφεται προς το αντικείμενο/πράγμα αυτό καθ΄ αυτό(Ding an sich). „Aυτό καθ΄αυτό“ σημαίνει ότι το αντικείμενο είναι αναγκαίο και απόλυτο. Ο Καντ αντιστρέφει τους όρους, το αντικείμενο στρέφεται προς την γνώση, αλλά, και εδώ έγκειται η επαναστατική του άποψη, το αντικείμενο είναι μόνο παράσταση, το αντικείμενο αυτό καθ΄αυτό παραμένει ανέφικτο για την γνώση. Για την σχέση ισχύει αλγεβρικά η συνάρτηση f(x), όπου η παράσταση ως μεταβλητή f είναι συνάρτηση του x, του αντικειμένου, ως ανεξάρτητης μεταβλητής.

Λεκτικά η γνώση/κρίση είναι κατηγορηματική πρόταση, δηλαδή, Υποκείμενο της προτάσεως (παράσταση) είναι Κατηγορούμενο της προτάσεως (ιδιότητα). Η πρόταση δεν μπορεί να υποδείξει λεκτικά την διαφορά μεταξύ παραστάσεως και της προελεύσεως της, του αντικείμενου, και να διεισδύσει από τη παράσταση στο πράγμα αυτό καθ΄ αυτό. Μια αναγνώριση του αντικειμένου/πράγματος πέρα από τη κατηγορηματική πρόταση είναι λεκτικά αδύνατη. Συγχρόνως ισχύει ότι κάθε παράσταση προέρχεται από κάποιο πράγμα/αντικείμενο, γιατί λογικά είναι αδύνατο να μην δηλώνεται κάτι, ή αυτό το κάτι είναι πάντα δεδομένο, ή αλλιώς, ως περιεχόμενο της αντιλήψεως υπάρχει εξάπαντος κάτι και όχι το τίποτα.

Αυτή η γνώση όμως δεν είναι αυθαίρετη. Η πρόταση είναι ορθή ή λανθασμένη. Η επικύρωση ή η απόρριψη της προτάσεως λαμβάνει χώρα σ΄ ένα σύστημα αρχών της επαληθεύσεως.

 

Το έργο „Κριτική του καθαρού λόγου“(Kritik der reinen Vernunft) εκδίδεται το 1781. Το 1783, με τίτλο „Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφυσική που θα μπορεί να εμφανίζεται ως επιστήμη“(Prolegomena zu einer jeden künftigen Metaphysik die als Wissenschaft wird auftreten können) επανεκδίδεται αποσπασματικά και εκλαϊκευμένα  η „Κριτική του καθαρού λόγου“, αυτό το επαναστατικό αλλά για την εποχή του δυσνόητο έργο.

Κριτική σημαίνει αυτοκριτική της γνωστικής ικανότητας, δηλ. ο θεωρησιακός νους, διχάζεται σε υποκείμενο της κριτικής και αντικείμενο της κριτικής και θέτει το ερώτημα: ΤΙ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΩ. Ξεκινά από τις αρχές της αισθήσεως, προχωρεί στις αρχές της διανοίας και καταλήγει στις αρχές του νού με το να χειρίζεται τη γνωστική ικανότητα μεθοδικά ως απαγωγή από ... και αναγωγή σε.... To ζητούμενο σ΄ αυτό το έργο είναι εάν και πως είναι δυνατή γενικώς ισχύουσα, αναγκαία και αποδεδειγμένη γνώση. Η απάντηση: Τέτοια γνώση μπορεί να προέρχεται μόνο από a priori καθαρά στοιχεία της αισθητής και νοητικής αντίληψης τόσο των φαινομένων όσο και των νοουμένων. Δηλαδή οι όροι της δυνατότητας της νόησης εν γένει, είναι συγχρόνως οι όροι της δυνατότητας των αντικειμένων της νόησης. Τα δε  a priori στοιχεία της αισθητής και της νοητικής γνώσης δεν αντιμάχονται μεταξύ τους αλλά συνεργάζονται αναγκαία. Αποφθεγματικά: Η αίσθηση χωρίς την νόηση είναι τυφλή, η δε νόηση χωρίς την αίσθηση είναι κενή.

Υπόσταση της γενικώς ισχύουσας, αναγκαίας και αποδεδειγμένης γνώσης είναι η κρίση εκφραζόμενη λεκτικά στην καταφατική και αρνητική πρόταση. Οι κρίσεις, λεκτικά προτάσεις, καταφατικές ή αρνητικές, είναι αναλυτικός λόγος ή συνθετικός λόγος. Στις αναλυτικές προτάσεις η έννοια του κατηγορουμένου συνεπάγεται την έννοια του υποκειμένου, που σημαίνει ότι δεν επέρχεται αύξηση της γνώσης από το υποκείμενο προς το κατηγορούμενο, δηλ. Υποκείμενο = Κατηγορούμενο, επομένως ταυτολογία. Στις συνθετικές προτάσεις η έννοια του κατηγορουμένου δεν συνεπάγεται την έννοια του υποκειμένου. Συνεπώς η συνθετική πρόταση είναι αύξηση της γνώσης, δηλ. Υποκείμενο < Κατηγορούμενο.

Συνθετικές κρίσεις ή προτάσεις που αυξάνουν την γνώση, αλλά που δεν ισχύουν γενικώς και απεριορίστως, ονομάζει ο Καντ a posteriori εμπειρικές προτάσεις και είναι επιτεύγματα των επιστημών.

 Όμως την μεταφυσική την ενδιαφέρουν οι συνθετικές καθαρές κρίσεις a priori εφ΄όσον ισχύουν γενικά, απεριόριστα, αναγκαία και αποδεδειγμένα. Τέτοιες γνώσεις είναι τα Μαθηματικά (Αριθμητική και Ευκλείδειος  Γεωμετρία) η θεωρητική Φυσική του Newton  και η Πλατωνική και Αριστοτελική μεταφυσική με την λογική της βάση.

Αυτές οι γνώσεις λειτουργούν κατά το Καντ υπερβατικά, δηλ. αναγκάζουν την φύση να απαντήσει στα ερωτήματα που της θέτουν, με τους όρους που της θέτουν, εκ των προτέρων και μάλιστα με όρους ανεξάρτητους από την εμπειρία. Τα πορίσματα αυτά του υπερβατικού νου (υπερβατικός από την άποψη ότι υπερβαίνει το φαινόμενο) είναι η „Κριτική του καθαρού λόγου“ στην διάρθρωση της υπερβατικής αισθητικής και της υπερβατικής αναλυτικής με την λογική και την διαλεκτική.

Η λογική αναγκαιότητα και η επικύρωση των συνθετικών κρίσεων a priori στα μαθηματικά έγκειται στις θεαματικές μορφές ή ενέργειες (Anschauungsformen). Οι θεαματικές ενέργειες αναγνωρίζουν τον υλικό κόσμο μέσω δύο μορφών, αυτής του χώρου και αυτής του χρόνου. Η μορφή του χώρου είναι a priori εξωτερικός τρόπος της γνώσης ως απόλυτος χώρος της Ευκλειδείου Γεωμετρίας. Η μορφή του χρόνου είναι a priori εσωτερικός τρόπος της γνώσης ως αριθμητική, δηλ. ως αλληλουχία, διαδοχικότητα των αριθμών αλλά και των γεγονότων και των βιωμάτων.

Η δυνατότητα των κρίσεων a priori στην θεωρητική Φυσική βασίζεται στον συνδυασμό των θεαματικών μορφών και των a priori μορφών της διανοητικής ενέργειας. Αυτές οι μορφές ή ενέργειες είναι οι Κατηγορίες(Kategorien). Η διανοητική ενέργεια αυτή καθ΄αυτή είναι υπερβατική a priori σύνθεση(transzendentale Apperzeption) των πολλαπλών εντυπώσεων των φαινομένων. Οι κατηγορίες εγγυώνται τη γενική, ισχύουσα, αναγκαία και αποδεδειγμένη γνώση της θεωρητικής Φυσικής  που εκφράζεται λεκτικά σε προτάσεις αναφερόμενες στην εμπειρία και το επιστημονικό πείραμα. Αναφορικά με την εφαρμογή τους επί των αισθήσεων οι κατηγορίες προσδιορίζουν τις κρίσεις κατά την ποσότητα, την ποιότητα, τις σχέσεις και τον τρόπο της υπάρξεως. Την σύνθεση (Verstandeshandlung), ως αυτενέργεια της διάνοιας, ονομάζει ο Καντ Σχηματισμό (Schematismus). Κατ΄αυτόν πρόκειται για την σύνθεση των πολλαπλών θεαματικών ενεργειών του χώρου και του χρόνου και των λογικών ενεργειών των κατηγοριών, με αποτέλεσμα την αναγνώριση της πραγματικότητας ως παραστάση, δηλ. σύνθεση της λογικής και της εμπειρίας.  Η διατύπωση της συνθετικής αυτενέργειας της γνωστικής ικανότητας είναι η εξής:

ΤΟ ΟΤΙ ΣΚΕΠΤΟΜΑΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΥΝΟΔΕΥΕΙ ΟΛΕΣ ΜΟΥ ΤΙΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ. Δηλαδή η συνείδηση εισάγεται στη λογική. Η αυτοσυνείδηση εισάγεται στη λογική, γιατί χωρίς αυτοσυνείδηση δεν θα ήταν το επιχείρημα της αυτοκριτικής αυτοσχεσίας δυνατό. Το υπερβατικό υποκείμενο της γνώσης γίνεται στον Καντ αρχή της φιλοσοφίας, δεν είναι όμως „υποκειμενικό ψυχικό εγώ“.

Στην υπερβατική διαλεκτική ο Καντ αναλύει τον νου και θέτει το ερώτημα πως είναι η μεταφυσική ως επιστήμη δυνατή. Το θέμα της μεταφυσικής είναι οι ιδέες. Οι ιδέες είναι ανεξάρτητες από τη διάνοια και την αναγνώριση της διάνοιας του υλικού κόσμου  εξαρτάται από τις θεαματικές και λογικές ενέργειες. Οι ιδέες ανήκουν στο νου. Οι ιδέες ανήκουν στο νοητό, υπεραισθητό κόσμο. Εδώ πρόκειται για την Πλατωνική Ιδέα και τη Αριστοτελική Λογικο-οντολογία. Ο διερευνητικός θεωρησιακός νους, η υπερβατική κριτική, με τους διαλογισμούς του προσπαθεί να υπερβεί τα όρια και το πεδίο του αισθητού κόσμου και να δώσει απάντηση στα ερωτήματα της μεταφυσικής. Όμως η γνώση των ιδεών δεν είναι αναμφισβήτητη πραγματικότητα όπως αυτή των εννοιών, αλλά δεοντολογική αναζήτηση του θεωρησιακού νου, αυθυπέρβαση των a priori αρχών της διανοίας. Εδώ έγκειται ο Kριτικός Iδεαλισμός του Καντ. Τα ερωτήματα της μεταφυσικής σχετικά με την ιδέα του Απόλυτου, της υπάρξεως του Θεού, της αρχής και του τέλους του κόσμου και της αθανασίας της ψυχής είναι αναπόφευκτα, και η Θεολογία, η Κοσμολογία και η Ψυχολογία προβληματίζονται ακατάπαυστα επ΄αυτών των θεμάτων. Το κατόρθωμα του Καντ έγκειται στο ότι απήλλαξε τις διδόμενες απαντήσεις από το δογματισμό που παράγει παραλογισμούς, απορίες και αντινομίες. Ο Καντ το κατόρθωσε αυτό αφού προσδιόρισε τη διαφορά των επιχειρημάτων ως προς την αναφορά τους. Δηλαδή, ποιά επιχειρήματα της μεταφυσικής προέρχονται από ποιές έννοιες των αισθητών, και ποιά επιχειρήματα προέρχονται από ποιές υπερβατικές ιδέες. Π.χ. απέρριψε τη σχολαστική απόδειξη της υπάρξεως του Θεού, μέσω της υπάρξεως της εννοίας του Θεού.

 

Στην „Κριτική του πρακτικού λόγου“ (Kritik der praktischen Vernunft)(1788), το ηθικό έργο του Καντ, ο νούς δεν είναι μόνο καθοριστικός όπως ο θεωρησιακός του καθαρού λόγου, αλλά νομοθετικός. Εδώ είναι το ερώτημα: ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΝΩ.

Ο διερευνητικός νους δε μπορεί να φέρει αποδείξεις για την ιδέα του Θεού, την ελευθερία και την αθανασίας της ψυχής, η ηθική όμως χρήση του μπορεί να τις θεμελιώσει. Υπερβατικός, καθαρός είναι ο πρακτικός νους γιατί η ιδέα του υπερτάτου αγαθού καθοδηγεί εκ των προτέρων τα κίνητρα των πράξεων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η ελεύθερη θέληση συμπίπτει με τη φαινομενική πράξη. Ο νούς κατευθύνει την θέληση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος, ως άτομο με τον χαρακτήρα του, υπόκειται στις επιδράσεις του τυχαίου περιβάλλοντος, του εξωτερικού κόσμου, και ως εκ τούτου δεν είναι ελεύθερος. Αυτή είναι η ετερόνομη τυχαία περίσταση. Αλλά ο πρακτικός νους νομοθετεί την ηθική του αυτόνομου καθήκοντος. Ο άνθρωπος ως πνευματικό ον, ως προσωπικότητα, είναι ελεύθερος και κατευθύνεται στις πράξεις του από τον ηθικό νόμο, την Κατηγορική Προσταγή. Ως προσωπικότητα είναι η αξία του ανώτερη από κάθε άλλη αξία, αν και η ελευθερία δεν του έχει δοθεί εκ των προτέρων αλλά πραγματοποιείται ως προσταγή. Ο ορισμός της ελευθερίας στον Καντ συνεπάγεται την ιδέα της θελήσεως και την δυνατότητα της νέας έναρξης, δηλ. της ρήξης με μία ηθικά αφόρητη συνέπεια. Η Κατηγορική Προσταγή είναι ο εξής ορισμός της ελεύθερης ηθικής πράξης: ΟΙ ΠΡΑΞΕΙΣ ΣΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΔΙΕΠΟΝΤΑΙ ΠΑΝΤΟΤΕ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΘΕΛΗΣΕΩΣ ΠΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΙΣΧΥΟΥΝ ΩΣ ΑΡΧΕΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ.

Ο πρακτικός νους διατάσσει το καλό και απαγορεύει το κακό. Η δυνατότητα της ηθικής πράξης είναι η θέληση. Η ανθρώπινη θέληση είναι ελεύθερη ή μη ελεύθερη. Ηθική είναι μια πράξη όταν υποτάσσεται στον ηθικό νόμο μόνο. Τότε μόνο είναι ελεύθερη. Εάν τα κίνητρα της δεν είναι ο σεβασμός για τον ηθικό νόμο και το καθήκον, τότε η πράξη είναι απλώς μόνο νόμιμη. Ο Θεός, η ελευθερία και η αθανασία της ψυχής είναι οι ηθικές προϋποθέσεις της ανθρώπινης βούλησης. Αυτές οικοδομούν δεοντολογικά το ανθρώπινο βουλητικό ενέργημα.

 

Το ζητούμενο στο έργο „Κριτική της κριτικής δύναμης“(Kritik der Urteilskraft)(1790) είναι μεσολάβηση μεταξύ θεωρησιακού και πρακτικού λόγου πρός απάντηση του ερωτήματος, ΤΙ ΔΥΝΑΜΑΙ ΝΑ ΕΛΠΙΖΩ. Ο ανθρώπινος νους υπαγορεύει στη φύση νόμους της ελευθερίας και της σκοπιμότητας, δηλ. διαλογίζεται αιτιοκρατικά. Αλλά η φύση δεν υπακούει στους νόμους της ελευθερίας, η οποία είναι πρωτίστως ανάγκη της διαλογιζόμενης κριτικής δύναμης του νου. Η διαλογιζόμενη κριτική δύναμη θεωρεί τους πολλαπλούς ισχύοντες νόμους της φύσης ως επακόλουθα μιας γενικώς ισχύουσας σκοπιμότητας, χωρίς όμως  αποδεικτική γνώση, αλλά με καθοριστικούς συλλογισμούς σχετικά με μια πιθανή, υποθετική τελεολογία των δεδομένων. Δηλαδή η τελεολογική σκέψη είναι κατά την μεταφυσική ερμηνεία του σύμπαντος μόνο καθοριστική, περιοριστική.

Η διαλογιζόμενη κριτική δύναμη είτε αισθητικά τελεολογική, είτε λογικά τελεολογική μπορεί ανά πάσα στιγμή να κρίνει αυτόνομα οδηγούμενη από τις αρχές του να είναι ελεύθερη από προκαταλήψεις, να είναι συνεπής στους συλλογισμούς της και ευρεία στις σκέψεις της.

Στην αισθητική κρίση το ωραίο έχει μορφή της σκοπιμότητας, δεν εξαρτάται από την ιδέα αλλά απο το αίσθημα του ευχάριστου ή δυσάρεστου.

Για την τελεολογική λογική δύναμη είναι η αιτιοκρατία στη φύση μια καθοριστική ιδέα της αιτίας και του αιτιατού, η οποία αφορά τους φυσικούς νόμους που προηγουμένως έχει υπαγορεύσει η διάνοια στην φύση. Η καθοριστική ιδέα είναι ο απλώς διακανονιστικός στοχασμός και αντίληψη καθ΄ υπόθεση, αναλογία και πιθανότητα. Η ιδέα είναι πρόβλημα για την θέληση. Η θέληση προβληματιζόμενη αναζητά και ευρίσκει εφόσον κρίνει τελεολογικά. Οι ιδέες είναι  νομοθετικές για τον ανθρώπινο νου μόνο, όμως όχι δημιουργικές για την πραγματικότητα.  Η σχολή των Επικουρείων, ο Σπινόζα, η σχολή του Υλοζωϊσμού και ο Θεϊσμός έχουν δώσει ανάλογες απαντήσεις. Εφόσον το υποκείμενο κρίνει τελεολογικά, κρίνει συγχρόνως και τον εαυτό του, δηλ. η θέληση που το καθοδηγεί μπορεί να είναι καλή ή όχι, γιατί η κριτική δύναμη είναι απλώς υποκειμενική, ως ανθρώπινος νούς. Είναι η θέληση καλή, οδηγείται από την ιδέα του Υπέρτατου ¨Οντος. Είναι η θέληση κακή, καταντά η τελεολογική της σκέψη δαιμονολογία.

 

Τις κοινωνικές και πολιτικές απόψεις του διευκρινίζει ο Καντ σε διάφορα κείμενα μεταξύ άλλων στην „Ιδέα μιας γενικής ιστορίας με κοσμοπολιτικό σκοπό“(Idee zu einer allgemeinen Geschichte in weltbürgerlicher Absicht)(1784), στο σχόλιο  „Για την αιώνια ειρήνη“(Zum ewigen Frieden)(1795) και στο άρθρο „Απάντηση του ερωτήματος „Τι είναι ο Διαφωτισμός“(Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung).

Ενδιαφέρον είναι πως ο πολιτικός Καντ διαγράφεται στην στάση του ως προς τα επίκαιρα γεγονότα της εποχής του, πρωτίστως στην στάση του προς τη Γαλλική Επανάσταση.

Γι΄ αυτόν, το δίκαιο στις σχέσεις του κράτους με την κοινωνία, η διάκριση των εξουσιών και το δίκαιο στις σχέσεις των κρατών μεταξύ τους, πραγματοποιούνται στον αγώνα του γαλλικού λαού. Ο Καντ ανήκει στη γερμανική avantgarde του Διαφωτισμού, της εδραίωσης της δημοκρατίας και του κοσμοπολιτισμού. Για το Καντ είναι η ιδέα της γενικότητας όχι αφηρημένη  αλλά  πραγματικότητα ως δημοκρατική τάξη πραγμάτων και η ισότητα των πολιτών απέναντι στο νόμο. Η πολιτική τάξη πραγμάτων είναι η προϋπόθεση της ηθικής, και η κοινή θέληση είναι η επίτευξη του πνεύματος της ελευθερίας.

 

„Τι είναι ο Καντ άλλο από την γερμανική θεωρία για την γαλλική πράξη της επαναστάσεως;“ είναι ο χαρακτηρισμός του Μαρξ στο „Φιλοσοφικό μανιφέστο της ιστορικής νομικής σχολής“(Das philosophische Manifest der historischen Rechtsschule)(1842). Για τo Καντ η Γαλλική Επανάσταση είναι η πραγματικότητα του μετασχηματισμένου δικαίου, μεγάλης και κοσμοπολιτικής σημασίας υπό την έννοια ότι κατόρθωσε να λύσει το μεγαλύτερο πρόβλημα του ανθρωπίνου γένους, την καθίδρυση μιας πολιτείας δικαίου, δηλ. κατόρθωσε για πρώτη φορά να εξασφαλίσει όσο το δυνατό μεγαλύτερη ελευθερία μέσα στα όρια του νόμου, που σημαίνει δίκαιο πολιτικό σύνταγμα. Πέρα από το πρόβλημα του ιδεώδους πολιτικού, του δημοκρατικού συντάγματος, καθίδρυσε η Γαλλική Επανάσταση την ανάγκη νομίμων διεθνών σχέσεων μεταξύ των κρατών προς αποφυγή πολέμων. Και στο κείμενό του „Περί της διαμάχης των σχολών“(Der Streit der Facultäten)(1793) γράφει για τη Γαλλική Επανάσταση: „Η επανάσταση ενός πνευματικού λαού της οποίας στις ημέρες  μας γινόμαστε μάρτυρες, μπορεί να επιτύχει ή να αποτύχει, μπορεί να παρεκτραπεί σ΄αθλιότητα και εγκλήματα, ώστε κάθε καλόπιστος άνθρωπος, έαν εσκόπευε να την επαναλάβει γι΄άλλη μια φορά, δεν θα τολμούσε υπ΄αυτές τις συνθήκες να επιχειρήσει εκ νέου αυτό το πείραμα. Αυτή η επανάσταση λέγω, εμπνέει σε όλους τους θεατές, που δεν λαμβάνουν ενεργώς μέρος, ένα αίσθημα συμμετοχής που δημιουργεί ο ενθουσιασμός  που προέρχεται από την ηθική και μόνο φύση του ανθρωπίνου γένους.“

Η επανάσταση κατά τον Καντ είναι σύμφωνα με την μεταφυσική ιδέα της ελευθερίας η νέα έναρξη των πραγμάτων, ως πράξη που περατώνει μια αφόρητη συνέπεια, αυτή του παλαιού καθεστώτος, και ιδρύει επί νέας βάσεως πολιτικού δικαίου μια νέα κατάσταση, αυτή του δημοκρατικού πολιτεύματος. Το κενό μεταξύ παλαιάς,  πλέον μη υπάρχουσας νομιμότητας και νέας νομιμότητας, πρέπει σύντομα να καλυφθεί,  ώστε να αποφευχθεί η αναρχία. Το πρόβλημα της νομιμότητας που τίθεται, αναπτύσσει ο Καντ ως δίλημμα: Οταν μία επανάσταση επιτύχει και καθιδρύσει ένα νέο σύνταγμα, δεν μπορεί το παράνομον της ενάρξεως της και της πραγματοποιήσεως της να απελευθερώσει τους υπηκόους από την υποχρέωση ως νομοταγείς πολίτες να αναγνωρίσουν την νέα τάξη πραγμάτων, και να  επιτρέψει να αρνηθούν να υπακούσουν στην δύναμη που έχει από εδώ και εμπρός την εξουσία.

Η εξουσία στο δημοκρατικό πολίτευμα είναι εξασφαλισμένη μέσω της ιδέας του Λαού. Η ιδέα Λαός, κατά τον Καντ,  είναι μεταφυσική ταυτολογία, δηλ. ο Λαός αντλεί από τον εαυτό του την εξουσία και η λαϊκή κυριαρχία λειτουργεί ηθικά ως εξής: Ο λαός ως σύνολο των πολιτών υπακούει στον εαυτό του ως νομοθετική δύναμη, ή αλλιώς χωρίς εξουσία δεν καθιδρύεται νόμος και χωρίς νόμο δεν καθιδρύεται εξουσία.

Ο συλλογισμός του Καντ έχει ως εξής:

Ο λαός ως αρχή μεταφυσική είναι γνώση απολύτως αποδεδειγμένη, η δε εξουσία αντιπροσωπεύει τη λαϊκή θέληση. Οι υπήκοοι ως πολίτες διατάσσουν. Η νομοθετική εξουσία προέρχεται από τη γενική θέληση και οι νόμοι είναι η ελεύθερη και επίσημη έκφραση της κοινής θελήσεως.

Επομένως είναι η θέληση του λαού ο μόνος κυρίαρχος σύμφωνα με τη αιτιότητα της ελευθερίας. Αντιθέτως η διάσταση μεταξύ εξουσίας και λαού έχει ως αποτέλεσμα το

καθεστώς του δεσποτικού ανώτατου άρχοντα.

Βεβαίως, κατά τον Καντ, ο λαός αξιωματικά μπορεί να περιορίσει την κυβέρνηση με την άρνηση της εγκρίσεως των διατάξεων της. Το περιοριστικό δικαίωμα του λαού σημαίνει ότι αυτό που ο λαός δεν εγκρίνει δεν μπορεί να θέσει ο νομοθέτης σες ισχύ για τον λαό. Η πιθανότητα να παραβιάσει ο εξουσιοδοτημένος κυρίαρχος το αρχικό συμβόλαιο της πολιτείας είναι μέσα στα όρια του δυνατού. Η διάσταση στη δημόσια ζωή είναι αυτή μεταξύ του δεσποτικού κυρίαρχου με τα αυθαίρετα και τυραννικά του μέτρα και του στασιαστή λαού. Κατά τον Καντ, ο λαός έχει την δυνατότητα να κατανοήσει το πνεύμα των νόμων και να συναινέσει. Η εξουσία δεν μπορεί να απαγορεύσει στον λαό να κρίνει. Την αντίθεση με τον λαό πρέπει να την λάβει υπόψη της η εξουσία μέσω της ελευθερίας του λόγου. Η ελευθερία του λόγου είναι συνέπεια της αρχής της νοήσεως. Η στέρηση του δικαιώματος του ελεύθερου λόγου είναι η αναίρεση της δημοκρατίας. Η εξουσία αγνοεί τι σκέπτεται ο λαός, αμφιβάλλει για την ισχύ της, διαστρέφει την κυριαρχία σε βία, και η βία προκαλεί την βία.

Πρέπει να αναφερθεί ότι ο Καντ παρακολουθούσε τις εξελίξεις της Γαλλικής Επαναστάσεως  με διάθεση κατανοήσεως των αντιμετωπιζομένων δυσκολιών της επαναστατικής κυβερνήσεως. Δεν έπαψε να υποστηρίζει την υπόθεση της επαναστάσεως ακόμη και στη δεύτερη φάση της, στην εποχή της τρομοκρατίας των Ιακωβίνων. ΄Ετσι γράφει στο δοκίμιο του: „Περί του συνήθους γνωμικού, μπορεί να ισχύει στην θεωρία, αλλά όχι στην πράξη“ (Über den Gemeinspruch: Das mag in der Theorie richtig sein...)(1793); „Και πάνω απ΄όλα εκείνο που μου φαίνεται πιο απίθανο είναι το ν΄απελπιστώ στ΄ ότι αφορά την δίκαιη υπόθεση. Την αποτυχία αυτής της επαναστάσεως θα την θεωρούσα το μεγαλύτερο δυστύχημα του ανθρωπίνου γένους. Είναι ο πρώτος πρακτικός θρίαμβος της φιλοσοφίας, το πρώτο παράδειγμα μιας κυβερνητικής μορφής που βασίζεται σε συντονισμένο και συνεπές σύστημα.“

Ο Καντ ήταν εναντίον της πανευρωπαϊκής αντεπαναστατικής αναμίξεως, που είχε ως συνέπεια πανικό, σπασμωδικές πράξεις και έκτροπα στη Γαλλία. Η δημοκρατία έπρεπε να υποστηριχθεί στα πρώτα της βήματα, η πολιτική θεωρία των Ιακωβίνων έχαιρε της συμπάθειας του, τα σφάλματα της επαναστατικής κυβέρνησης έπρεπε να στιγματίζονται μέσω της ελευθερίας του λόγου. Η Εθνοσυνέλευση ήταν τελικά η πραγματοποίηση της γενικής θελήσεως, και εάν οι 754 βουλευτές συν 28 από τις αποικίες δεν ήταν σε θέση να εξασφαλίσουν την σωστή πολιτική κρίση, ποιός επιτέλους θα ήταν σε θέση να κρίνει πολιτικά σωστά;

Πρέπει να αναφερθεί ότι η θέση που παίρνει η επανάσταση μέσα στην βιογραφία του Καντ είναι εξ ίσου ενδιαφέρουσα όσο οι θεωρητικές του απόψεις  επί του θέματος. Οι βιογραφικές πληροφορίες για τον ενθουσιασμό του, διαβάζονται απ΄ αυτής της απόψεως ως άλλη διάσταση του ορθολογικού στοχαστή.

 

Το πρόβλημα της φιλοσοφίας, το πρόβλημα της μεταφυσικής, το πρόβλημα της εποχής  του, το γενικό πρόβλημα της ανθρώπινης κρίσης και της ανθρώπινης ελευθερίας, χειρίστηκε ο Καντ στο μεγαλειώδες έργο του. Η εντολή του στον καθένα από εμάς είναι ο ορισμός του Διαφωτισμού ως αντιδιαστολή του ετεροθειμένου εαυτού του προς την αυτοθεσία:

„Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την κατάσταση της πνευματικής αδυναμίας  για την οποία είναι ο ίδιος υπαίτιος. Πνευματική αδυναμία σημαίνει ανικανότητα να χρησιμοποιήσει κανείς  τη νόηση του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Υπαίτιος είναι ο άνθρωπος, όταν ο λόγος της αδυναμίας δεν είναι η έλλειψη νοημοσύνης, αλλά η αναποφασιστικότητα και η δειλία να χρησιμοποιήσει τη νόηση του χωρίς τη καθοδήγηση ενός άλλου. Sepere aude! ΤΟΛΜΗΣΕ ΝΑ ΚΑΝΕΙΣ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ ΣΟΥ! Αυτό είναι το σύνθημα του Διαφωτισμού....Το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας θεωρεί το βήμα της πνευματικής τόλμης επίπονο και επιπλέον πολύ επικίνδυνο... , όμως ο κίνδυνος δεν είναι τόσο μεγάλος, γιατί μετά από κάποιο πέσιμο θα μάθαινε να στέκεται στα πόδια του, αλλά το δήθεν πρόσχημα του πεσίματος, τρομοκρατεί και αποτρέπει από περαιτέρω προσπάθειες.“

 

Διαδικτυακή διανομή: www.filosofia.gr