Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος.
Φίλες και φίλοι, απόψε, θα σας παρουσιάσω το έργο του Ίγκμαρ Μπέργκμαν Η Σιωπή (Tystnaden). Πρόκειται για ένα από τα πιο αινιγματικά έργα του Σουηδού σκηνοθέτη.
Η Σιωπή γυρίστηκε το 1962 και ανέβηκε στη Μεγάλη Οθόνη το 1963. Η ταινία έγινε η μεγαλύτερη επιτυχία της κινηματογραφικής εταιρίας Svensk Filmindustrie μέχρι τότε. Το ρεκόρ της κατέρριψε το 1973 μια άλλη ταινία του Μπέργκμαν, η Σκηνές από έναν γάμο. Κατά τη διάρκεια προβολής της ταινίας στη Σουηδία, το Νοέμβριο 1963, η θρυλική ιταλική ποδοσφαιρική ομάδα AC Milan ήρθε στη Στοκχόλμη να παίξει φιλικό αγώνα με τη IFK Norrköping. Έχουν ακουστεί τόσο πολλά για τη Σιωπή ώστε όλη η ομάδα έσπευσε στο κινηματογράφο να δει την περιβόητη ταινία. Ο Σουηδός προπονητής τους Νίσσε Λιεντχόλμ (Nisse Liedholm) τους έκανε διερμηνεία.
Στην Αργεντινή ο διανομέας της ταινίας Juan Antonio Muruzeta καταδικάστηκε σε ένα χρόνο φυλάκισης με αναστολή γιατί οι δικαστές θεώρησαν ότι η ταινία περιέχει τουλάχιστον τρεις σκηνές "προσβλητικές ακόμα και για το πιο ανοιχτόμυαλο κοινό". Ο εφευρετικός επιχειρηματίας όμως δεν πτοήθηκε και οργάνωσε την προβολή της Σιωπής στην πόλη Κολόνια του Ουρουγουάη, μόλις 30 χλμ μακριά από το Μπουένος Άιρες. Εκεί η ταινία εγκρίθηκε για προβολή σε πλήρης έκδοση. Στους Αργεντινούς θεατές, λοιπόν, προτάθηκε μία ειδική προσφορά που περιλάμβανε ταξίδι με φέριμποτ μέχρι την Κολόνια και εισιτήριο για την προβολή της ταινίας.
.webp)
Το έργο δε συνίσταται, γενικά, για νέους και παιδιά κάτω των 16 ετών. Η Σιωπή ήταν από τις πιο πρωτοποριακές δουλειές του Ίγκμαρ Μπέργκαν. Το ψυχολογικό αυτό δράμα, έχει κάποιες σκηνές που θεωρήθηκαν τολμηρές για την εποχή τους. Σίγουρα επρόκειτο για έργο-σκάνδαλο το οποίο προκάλεσε δέος. Μελωδίες του Μπαχ, ωμή σεξουαλικότητα και ρεαλιστικός θόρυβος συνθέτουν μια όπερα εσωτερικού τρόμου.
Το τραγικό της ανθρώπινης ύπαρξης, έρχεται στο φως, μέσα από αυτό το μεγάλο σε συναισθηματικό πλούτο έργο. Έργο κομβικής σημασίας στη δημιουργία του καλλιτέχνη κορυφώνει μια ανεπίσημη τριλογία για την απουσία του θεού. Από την αρχή, διαφορετικοί χαρακτήρες συγκρούονται με ολέθρια ένταση.
Η ταινία «Σιωπή» διακρίθηκε το 1964 και απέσπασε τρία βραβεία Guldbagge: καλύτερης ερμηνείας (Ίνγκριντ Τούλιν), καλύτερης σκηνοθεσίας (Ίνγκμαρ Μπέργκμαν) και καλύτερης ταινίας.
Ίνγκμαρ Μπέργκμαν / Ingmar Bergman (14 Ιουλίου 1918 - 30 Ιουλίου 2007)
Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους και πιο διακεκριμένους καλλιτέχνες στον κόσμο. Κάθε ταινία του ήταν γεγονός αναμενόμενο και όλοι μεταχειρίζονταν τον χαρακτηρισμό αριστούργημα για κάθε νέα του ταινία. Παράλληλα, ήταν κι ένας απίστευτα παραγωγικός σκηνοθέτης. Το σύνολο του έργου του εμφανίζεται ως μια συνεχής ερώτηση, που συχνά δεν έχει απάντηση, σχετικά με την ανθρώπινη ύπαρξη, την παρουσία ή απουσία του Θεού. Η αγωνία της έλλειψης επικοινωνίας, η ασάφεια και η διπροσωπία της ανθρώπινης φύσης, η μοναξιά χωρίς πιθανότητες υπερβάσεως σε ένα κόσμο γεμάτο προσποίηση, η σιωπή και η ντροπή, είναι σταθερά στοιχεία, σχεδόν σε κάθε του ταινία.
Κληρονόμος της σκανδιναβικής κινηματογραφικής παράδοσης (Στίλλερ, Σγιόστρομ, Ντράγιερ) και βαθιά επηρεασμένος από την σκέψη του Κίρκεγκωρ, Μπερντιάεφ, τον υπαρξισμό και τις ψυχαναλυτικές θεωρίες (Φρόυντ, Γιούνγκ), ο Μπέργκμαν δίνει βάρος όχι τόσο στην κοινωνία ή στην ιστορία, όσο στο ίδιο το άτομο. Ίσως γι' αυτό τα πιο χαρακτηριστικά έργα του είναι σκληρά, αλλά πάντα ρεαλιστικά.
Ευγενή δοκίμια για το ρόλο της ανθρωπότητας σ' έναν αλλοτριωμένο κόσμο. Με το έργο του, ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν αναδιατύπωσε τα μεγάλα ερωτήματα γύρω από την ανθρώπινη συνθήκη, αλλάζοντας για πάντα τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε το Σινεμά.
«Υπάρχει πάντα μια διαρκής πάλη μέσα μου, ανάμεσα στην ανάγκη μου να καταστρέψω και στη θέλησή μου να ζήσω. Κι αυτό δημιουργεί μία εσωτερική ένταση που κυριαρχεί και στον τρόπο που δημιουργώ και στην υλική μου ύπαρξη. Κάθε πρωί ξυπνώ με μια καινούρια οργή, μια καινούρια καχυποψία, μια καινούρια λαχτάρα για τη ζωή» - Ίνγκμαρ Μπέργκμαν (14 Ιουλίου 1918 - 30 Ιουλίου 2007).
Στην Ελλάδα.
Στην Ελλάδα, το έργο διασκευάστηκε σε έκδοση ραδιοφωνικού θεάτρου, σε μετάφραση Ροζίτας Σώκου, με πρωταγωνίστριες τις Όλγα Τουρνάκη και Ρεγγίνα Καπετανάκη. Το σύντομο Φεστιβάλ Bergman που πραγματοποίησε η εκπομπή «Από τη Μεγάλη Οθόνη στο Μικρόφωνο», έκλεινε με τη μετάδοση της ραδιοφωνικής μεταφοράς του σεναρίου της ταινίας Η Σιωπή. Μια από τις πιο αινιγματικές ταινίες του κορυφαίου Σκανδιναβού σκηνοθέτη γυρισμένη το 1962, χρονιά κατά την οποία η ταινία «Μέσα από το σπασμένο Καθρέφτη» απέσπασε το βραβείο Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας. Η Σιωπή προβλήθηκε το 1963 προκαλώντας κοινό και κριτικούς ενώ παράλληλα τιμήθηκε με σημαντικά ευρωπαϊκά βραβεία.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Αρχείου Θεάτρου η ηχογράφηση του 1976 χαρακτηρίστηκε ακατάλληλη, αποσύρθηκε και δεν μεταδόθηκε ούτε στο πλαίσιο του φεστιβάλ, ούτε σε μετέπειτα εκπομπές, όπως προκύπτει και από το πρόγραμμα των ραδιοφωνικών εκπομπών στο τεύχος της Ραδιοτηλεόρασης, επομένως αυτή είναι η πρώτη μετάδοση της “τολμηρής” Σιωπής του Bergman με την οποία ολοκληρώνεται η αναμετάδοση του μίνι φεστιβάλ.
Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν
Η υπόθεση:
Σε ένα τρένο που πάει σε άγνωστη κατεύθυνση ταξιδεύουν δύο αδερφές – η Έστερ και η Άννα και ο μικρός γιος της Άννας, Γιόχαν. Στο κουπέ επικρατεί σχεδόν απόλυτη σιωπή που διασπάται σπανίως από το διάλογο της Άννας με το γιό της. Το αγόρι βαριέται, όπως βαριέται και η μητέρα του. Η Έστερ είναι άρρωστη και όλη η εικόνα της εκπέμπει κούραση, φόβο θανάτου και ζήλια που νιώθει για την αδερφή της. Λόγω αρρώστιας της Έστερ οι ταξιδιώτες κατεβαίνουν σε ένα απροσδιόριστο Ευρωπαϊκό κράτος, σε μια πόλη που λέγεται Τιμόκα (εσθονική λέξη που σημαίνει "αυτός που ανήκει στο δήμιο").
Καταλύουν σ' ένα ξενοδοχείο. Στους φαινομενικά άδειους διαδρόμους του ξενοδοχείου περιπλανιέται ο Γιόχαν μέχρι που βρίσκεται στο δωμάτιο των νάνων ηθοποιών, που τον ντύνουν κορίτσι και προσελκύουν σε ένα παράξενο παιχνίδι. Οι νάνοι και οι υπάλληλοι του ξενοδοχείου μιλούν μια ακατανόητη για τους πρωταγωνιστές γλώσσα.
Η Άννα περιπλανιέται στην άγνωστη πόλη, μέσα στην ασφυκτική καλοκαιρινή ατμόσφαιρα κάτω από τα βλέμματα των γύρω αντρών. Παρακολουθεί μια θεατρική παράσταση όπου συμμετέχουν οι νάνοι από το ξενοδοχείο. Εκεί στο θέατρο συναντάει ένα ζευγάρι που κάνει έρωτα στα πίσω καθίσματα. Ύστερα γνωρίζει ένα σερβιτόρα στην καφετέρια. Έρχονται μαζί στο ξενοδοχείο και κάνουν έρωτα. Κρυφά το βλέπει και ο γιος της. Η Έστερ προσπαθεί να μάθει λεπτομέρειες της ερωτικής της περιπέτειας και τελικά καταλήγουν σε καβγά.
Όταν η αδερφή της λείπει η Έστερ καπνίζει, πίνει, προσπαθεί να δουλέψει, κοιμάται. Μισεί όλο το κόσμο, την αδερφή και τον εαυτό της. Παρακολουθεί τη ζωή στην πόλη μέσα από το παράθυρο. Προσπαθεί να κερδίσει εμπιστοσύνη του ανιψιού της, αλλά μάταια. Ο μόνος άνθρωπος με τον οποίο μπορεί να επικοινωνήσει κανονικά είναι ο υπάλληλος του ξενοδοχείου, στα χέρια του οποίου και παραμένει στο τέλος της ταινίας. Πιθανόν, ο σκηνοθέτης εννοεί το θάνατό της.
Η Άννα και ο Γιόχαν συνεχίζουν το ταξίδι τους…
Περαιτέρω στοιχεία για το έργο:
Έχουμε να κάνουμε με ένα έργο γοητευτικό, μοντέρνο και προκλητικό, έργο που λειτουργεί σαν καθρέφτης στα βάθη του οποίου ο καθένας μπορεί να βρει τις δικές στου απαντήσεις.
Η αινιγματικότητα του έργου.
Ο Σουηδός δημιουργός είχε προτείνει για το έργο τον τίτλο Η σιωπή του θεού. Αρνητικό αποτύπωμα. Δε θα γνωρίσουμε ποτέ γιατί οι δύο αδερφές φεύγουν, και που πηγαίνουν. Δε θα γνωρίσουμε ποτέ γιατί διαμένουν σε άγνωστη πόλη, όπου δε μιλιέται ούτε η αγγλική ούτε η σουηδική ούτε η γερμανική, και οι περαστικοί δεν ανταλλάσσουν κουβέντα μεταξύ τους. Δε θα μάθουμε ποτέ για ποια χώρα πρόκειται και γιατί υπάρχει πόλεμος.
Ο σουρεαλισμός.
Αυτό το ατμοσφαιρικό και πεισιθάνατο ατμοσφαιρικό δράμα αγγίζει το σουρεαλιστικό θρίλερ. Το καταφέρνει η ψυχρή απειλητική ατμόσφαιρα του, που δομείται προοδευτικά και η ψυχολογική γύμνια των πρωταγωνιστών. Ο Μπέργκμαν μέσω των πρωταγωνιστών του ομολογεί τη σιωπή του θεού.
Η Σιωπή είναι δομημένη στη δημιουργική ελευθεριότητα ενός ονείρου και τις απειλητικές προκλήσεις ενός εφιάλτη. Συνθέτει την την υπαρξιακή απόγνωση αριστοτεχνικά και με τόλμη.
Η ανθρώπινη ύπαρξη.
Ο Ποιητής με την κάμερα, όπως χαρακτηρίστηκε ο Μπέργκμαν προσπάθησε να αναδείξει το μυστήριο, την έκταση και την ολότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, μέσα από μικρογραφίες της καθημερινότητας. Εστίαζε με εμονική σκέψη στις ανθρώπινες σχέσεις.
Η αδυναμία συνεννόησης και επικοινωνίας, η απομόνωση, η έλλειψη συναισθηματικής επαφής δεσπόζουν στη Σιωπή. Ο Θεός όχι μόνο παραμένει σιωπηλός, αλλά οποιαδήποτε αναφορά σε αυτόν είναι ολοκληρωτικά απούσα. Οι διάλογοι είναι λιγοστοί και η δραματουργική ουσία και κλιμάκωση έχει αραιώσει τόσο πολύ, που φτάνει σχεδόν στο σημείο εκμηδένισης. Ο αριθμός των πρωταγωνιστών παραμένει εξαιρετικά περιορισμένος, ενώ τα γεγονότα που παρακολουθούμε λαμβάνουν χώρα στο χρονικό διάστημα ενός εικοσιτετραώρου.
Θεματικά η ταινία δεν ξεφεύγει πολύ από τα κεντρικά μοτίβα που συναντήσαμε στις δύο προηγούμενες ταινίες: η μοναξιά, η αδυναμία επικοινωνίας, η αγωνία και ο φόβος του θανάτου είναι παρόντα και εδώ.
Κύρια θέματα των ταινιών του Μπέργκμαν είναι: Η αδυναμία ουσιαστικής επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, η αντιπαράθεση του ανθρώπου με τον εαυτό του και με το θεό, η αμφισβήτηση του τελευταίου, η ανάλυση των διαπροσωπικών σχέσεων και κυρίως των σχέσεων μεταξύ των δύο φύλων και η αναζήτηση του νοήματος της ζωής.
Ο ρυθμός.
Το έργο εξελίσσεται με αργό ρυθμό χωρίς εντάσεις και κορυφώσεις. Ανταμείβει το θεατή με την αισθητική της ποιότητας. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης είπε για την ταινία του: «Η αρχική μου ιδέα ήταν να κάνω μια ταινία που να υπακούει περισσότερο στους νόμους της μουσικής, παρά της δραματουργίας. Μια ταινία που να ενεργεί ρυθμικά. Τοποθετώντας όλα τα κομμάτια στη σωστή σειρά, σκέφτηκα περισσότερο από ποτέ με μουσικούς όρους.»
Θεολογική προσέγγιση.
Οι ανθρώπινες συγκρούσεις καλύπτουν το κενό ενός προτεσταντικού θεού που έχει σωπάσει οριστικά. Οι πρωταγωνιστές βασανίζονται από αυτό.
Οι ήρωες του Μπέργκμαν βασανίστηκαν από τη σιωπή του θεού στο πρώτο μέρος της τριλογίας (Μέσα από το σπασμένο καθρέπτη). Ύστερα ένοιωσαν την αγωνία και τα όρια που θέτει στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων η έλλειψη πίστης και ο εγωισμός (στους Κοινωνιστές). Στη Σιωπή βλέπουν να ξεθωριάζει ακόμη και η δυνατότητα της γλώσσας και να δημιουργεί κοινούς τόπους επικοινωνίας μεταξύ τους, τα πρόσωπα αναμετρούνται μόνο με τα δικά τους όρια, το σκοτάδι και τη σιωπή.
Η θεϊκή σιωπή θα πέσει τελικά βαριά πάνω στις ατελείς και απελπισμένες ανθρώπινες υπάρξεις του έργου, με αποτέλεσμα να χαθεί η επικοινωνία και να κυριαρχούν μέσα τους το μίσος και η ζήλια.
Συναισθηματική ερήμωση, έλλειψη πίστης, απουσία επικοινωνίας και εγωισμός σε ακραίο βαθμό χαρακτηρίζουν τον προτεσταντικό άνθρωπο. Ο Προτεστάντης απέχει έτη φωτός από τον Ορθόδοξο. Περιχαρακωμένος στον εαυτό του αισθάνεται μια θεϊκή σιωπή να τον καταβάλλει. Τα πρόσωπα αναμετριούνται με τα δικά τους όρια, με το σκοτάδι και τη σιωπή. Όλα αυτά δεσπόζουν στη θεματολογία του έργου.
Πηγές:
Τρίτο Πρόγραμμα
Παυλίδης Γιώργος, H λογική της κινηματογραφικής φούγκας: Ingmar Bergman «H Τριλογία της Σιωπής»
Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη- Χειμερινό Φως – Η Σιωπή, Α.Π.Θ. Φιλοσοφική Σχολή, Θεσσαλονίκη 2012.
Μετάφραση: Ροζίτα Σώκου
Ραδιοσκηνοθεσία: Γιώργος Χριστοδουλάκης
Μουσική επιμέλεια: Αρίστη Γεωργοπούλου
Επιμέλεια ήχων: Γίτσα Βαλμά
Ρύθμιση ήχου: Γρηγόρης Γίγας
Παίζουν οι ηθοποιοί:
Χρήστος Πολίτης- αφηγητής,
Όλγα Τουρνάκη-Έστερ,
Ρεγγίνα Καπετανάκη-Άννα,
Σταμάτης Φασουλής-Γίοχαν,
Δημήτρης Πουλικάκος- καμαριέρης
Ο Χρήστος Πολίτης στο ρόλο του αφηγητή.
Η Όλγα Τουρνάκη στο ρόλο της Άννας.
Η μεταφορά έγινε από το κανάλι Ισοβιτης:
-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα,
μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996
εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της
Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της
Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και
της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού
Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.
