Η έννοια της Άτης στο έργο του Αισχύλου. Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος.

  Στην ανάλυση που θα ακολουθήσει θα επιχειρήσουμε να αποσαφηνίσουμε την έννοια της Άτης όπως την παρουσίασε ο Αισχύλος. Θα επικεντρωθούμε στο έργο Πέρσες, στο οποίο θα διαδραματίσει νευραλγικό ρόλο. Ο ρόλος της Άτης στην τραγωδία Πέρσες, θα εκφραστεί μέσω της παραπλάνησης του Ξέρξη.

  Η έννοια της Άτης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με μια Ύβρις, η οποία διαπράττονταν από έναν άνθρωπο. Η Ύβρις ενάντια στο συνάνθρωπο και η ιεροσυλία ενάντια στους θεούς, είναι δύο αμαρτίες που τιμωρούνται από τη μοίρα και τη Δίκη. Η Άτη είναι αυτή που προκαλεί τελικά τη θεϊκή δικαιοσύνη. Η περιπέτεια των προσωπείων αναπαύεται στη δικαιοσύνη του θεού. Η Ύβρις απαντάται με την Άτην και οι δύο ισορροπούν μέσα στη Δίκην.

  Ο Αριστοτέλης, επιπρόσθετα, πραγματεύεται την απονομή της  θεϊκής δικαιοσύνης μέσα από την τραγωδία. Στην Ποιητική του Αριστοτέλη απαντά κανείς την Άτη. Παρόλο που η αριστοτελική προαίρεσις του ήρωα (η επιλογή του τι να πράξει ή τι να αποφύγει) αποδεικνύει ότι το ήθος του είναι χρηστόν, πολύ συχνά η Ύβρις (η αλαζονεία ή η υπερβολική αυτοπεποίθηση) οδηγεί στην Άτην (τη συσκότιση του νου), που συνήθως θεωρείται θεόσταλτη και στην αναπόφευκτη Νέμεσιν (την αναμενόμενη τιμωρία). Όταν ο άνθρωπος υπερβαίνει κάποια όρια τότε οδηγείται στην παγίδα της Άτης. Από το μέρος των θεών η Άτη είναι το πεπρωμένο, που αυτοί στέλνουν από το μέρος των ανθρώπων, η Άτη παριστάνεται σαν η τύφλωση, που στην αρχή έρχεται χαμογελαστή, τους θολώνει όλο και περισσότερο το μυαλό, τους ξεγελά και τους αφήνει τέλος να τραβήξουν το δρόμο της καταστροφής τους.

  Το νόημα της Άτης σκανδαλίζει και τον Πλάτωνα στην Πολιτεία: «Αν κάποιος ισχυριστεί ότι ο Πάνδαρος, που πάτησε τους όρκους και τις σπονδές, το έκανε με την υποκίνηση της Αθηνάς και του Δία, δε θα του πούμε «εύγε» ή ότι η διαμάχη των θεών και ο τσακωμός έγινε εξαιτίας της Θέμιδας και του Δία, ούτε πάλι να ακούσουνε οι νέοι ότι, όπως λέει ο Αισχύλος, σπέρνει ο θεός το κρίμα στους θνητούς όταν συθέμελα το σπιτικό τους να χαλάσει θέλει». Όταν ο θεός θελήσει να εξοντώσει κάποιο σπιτικό φροντίζει να δημιουργηθεί κάποια αιτία. Η λέξη Άτη έχει αμφίδρομη πορεία: από την πλευρά του θεού την αρχική αιτία και από την πλευρά του ανθρώπου το σφάλμα που επισύρει πάνω σ’ αυτόν τη μοίρα του. Ο άνθρωπος ενεργεί σε κατάσταση τύφλωσης, η λέξη Άτη τον οδηγεί κοντά στην αμαρτία.

Pierre-Paul Prudhon-Justice and Divine Vengeance Pursuing Crime

  Στους Πέρσες η Ατη θα είναι η παραπλάνηση στην οποία θα υποπέσει ο Ξέρξης. Ο Χορός θα πει: «Γιατί πρόσχαρη χαϊδεύοντας τον στην αρχή παρασέρνει τον άνθρωπο στην αρχή στα δίχτυα της η Άτη απ’ όπου θνητός να ξεμπλέξει και να ξεφύγει δεν μπορεί».  Στο στίχο 93 του έργου, θα προηγηθεί η δόλια απάτη των θεών: «Γιατί απ’ των θεών το θέλημα η μοίρα κρατά από παλιά και όρισε για τους Πέρσες». Ποιος λοιπόν δύναται, κατά τον Αισχύλο, να αποφύγει την απάτη του θεού; Ο Αγγελιοφόρος γνωρίζει πολύ καλά ότι το στρατό κατέστρεψε κάποιος θεός: «Αλλ’ έτσικάποιος θεός το στρατό μας κατέστρεψε βαραίνοντας τη ζυγαριά μ’ όχι ισόμετρη τύχη.». Η Άτη τελικά θα αποτελέσει ένα αδιαπέραστο τείχος.

  Από την αρχή του έργου θα προσδιοριστεί η παγίδα η οποία έστησαν στους Πέρσες οι θεοί. Εντελώς τρομακτικά θα ακουστεί μια στροφή, που το περιεχόμενο της θα θυμίσει στους θεατές μια καταστροφική δύναμη, τη δολοπλόκα απάτη του θεού, την Άτη, που ξεγελά και παρασύρει τον άνθρωπο στα δίχτυα της. Ο Χορός θα διερωτηθεί: «Τη δολερή απάτη του θεού ποιος θνητός μπορεί να την ξεφύγει; Ποιος που με πόδι γοργό εύκολο κάνει πήδημα;». Η υπερβολική επιτυχία και τα πλούτη των Περσών ίσως ήταν αυτά που προκάλεσαν τη ζηλόφθονη θεότητα που τους οδήγησε στην καταστροφή.

  Η ήττα των Περσών είναι σίγουρα έργο δαιμόνων και θεών όπως γίνεται αντιληπτό από την ανωτέρω σκηνή. Πράγματι οι λύπες των Περσών δεν είναι μέσα στο χρόνο ένα ανήκεστο κακό: διπλασιάζονται ύστερα από μια τέτοια σκηνή, από ένα αίσθημα φρίκης μπροστά στη δύναμη των θεών, αυτή η δύναμη, χωρίς να ενεργεί ποτέ τυχαία, είναι τόσο αυστηρή, ώστε η σκοτεινή συνείδηση της ενοχής ενώνεται στα μάτια μας με τη φύση του ανίσχυρου. Η Άτη οδήγησε τον Ξέρξη στα σύνορα της Ελλάδας, έτσι ο πέρσης βασιλιάς έπραξε Ύβρι και καταστράφηκε.

  Ο Δαρείος καθώς εμφανίζεται στη σκηνή ως φάντασμα, επισημαίνει ότι κάποιος φοβερός θεός τρέλανε τον Ξέρξη. Στο διάλογο του με τη βασίλισσα θα πει: «Έτσι είναι· βέβαια κάποιος θεός του άγγιξε τη σκέψη». Όταν ο άνθρωπος, εν προκειμένω ο Ξέρξης, βιάζεται, τότε ο θεός του δίνει ένα χέρι προς την καταστροφή. Ο Δαρείος ερμηνεύει τα γεγονότα: Η Ύβρις του Ξέρξη που θέλησε να μετατρέψει τη θάλασσα σε ξηρά, δένοντας με αλυσίδες το Βόσπορο, και τόλμησε γεμάτος ασέβεια να επέμβει στο θεϊκό χώρο της φύσης, έφερε την καταστροφή που είχε αναγγελθεί από παλιά με ένα χρησμό. Ο Δαρείος θα αναφέρει ότι: «Αλίμονο ήρθε η των χρησμών η επαλήθευση· στου παιδιού μου την κεφαλή έριξε ο Δίας το τέλος των χρησμών· κι εγώ βέβαια έλεγα πως ύστερα από καιρό πολύ θα τελειώσουν οι θεοί αυτά· αλλ’ όταν κάποιος κι ο ίδιος βιάζεται, βάζει χέρι κι ο θεός». Ο θεός λοιπόν συνδράμει στην καταστροφή του, όποιον είναι έτοιμος για την πτώση του, όπως ο Ξέρξης.

Carl_Rahl_-_Orestes_Pursued_by_the_Furies_(1852).

  Εκτός από τους Πέρσες, η έννοια της Άτης εντοπίζεται και αλλού στο έργο του Αισχύλου. Ενδεικτικά θα αναφερθεί ένα απόσπασμα από τους Επτά επί Θήβας. τους Επτά επί Θήβας, στο στίχο 719 ο Ετεοκλής θα απαντήσει στο Χορό: «Αν σου τα δίνουν οι θεοί, δεν μπορείς να αποφύγεις τα κακά». Κάτι το οποίο σαφώς συνδέεται με την έννοια της Άτης. Από τη μελέτη του έργου διαπιστώνεται ότι όταν ο άνθρωπος πάει στην αμαρτία, δηλαδή, βρίσκει βοηθό το θεό.

  Την Άτη ως έννοια την απαντάμε κυρίως στο έργο Πέρσες, σε πλήρη ανάπτυξη. Ως έννοια η Άτη, επιπλέον, προϋπάρχει της αισχυλικής δραματουργίας. Η Άτη συνδέεται άμεσα με την Ύβρη, είναι η δόλια απάτη ενός θεού, καθώς για κάποια αιτία προκλήθηκε ο φθόνος προς κάποιο άνθρωπο. Ο Αισχύλος πραγματεύεται εκτεταμένα την έννοια της απονομής της θεϊκής δικαιοσύνης μέσα στο έργο του, και η Άτη σ’ αυτήν την πραγμάτευση έχει αυξημένο ρόλο.

 

Βιβλιογραφία:

1)      GILBERT M, Αισχύλος, ο δημιουργός της τραγωδίας, μετάφρ. Β. Μανδηλαρά, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993.

2)      Lesky A., Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων τ.1, από τη γέννηση του είδους μέχρι το Σοφοκλή, μετάφρ. Ν. Χουρμουζιάδη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987.

3)      Romily D. J., Αρχαία ελληνική τραγωδία, μετάφρ. Ε. Δαμιανού-Χαραλαμποπούλου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1990.

4 

5)    Αισχύλος, Πέρσες, μετάφρ. Γ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2007.

6)      Γεωργουσόπουλος Κ., Κλειδιά και κώδικες θεάτρου 2, αρχαίο δράμα, εκδ. Εστία Αθήνα 2002.

7)      Ελλάδα, η ιστορία, ο πολιτισμός, το σύγχρονο κράτος, τ.2, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2018.

8)      Λεοντοπούλου Π., Η διαλεκτική της θείας και ανθρώπινης βούλησης στον Αισχύλο, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 2007.

9)      Πλάτων, Πολιτεία, μετάφρ. Ν. Σκουτερόπουλος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2007.

 

 

-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.