Ο Βουρκόλακας, του Αργύρη Εφταλιώτη. Ραδιοφωνικό Θέατρο

Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος.

  Αγαπητοί φίλοι απόψε θα σας παρουσιάσω ένα ενδιαφέρον έργο που όμως δε γνώρισε ποτέ τα φώτα της ράμπας. Πρόκειται για το Βουρκόλακα του Αργύρη Εφταλιώτη. Το μοναδικό θεατρικό έργο του Εφταλιώτη, το οποίο όμως κατέχει σημαντική θέση στην ιστορία της νεοελληνικής δραματουργίας.

 Το έργο γράφτηκε το 1894 και σε πρώτη φάση δημοσιεύτηκε σε τρεις συνέχειες από την εφημερίδα Εστία. Το 1900 εκδόθηκε σαν αληθινό βιβλίο μαζί με άλλα έργα του Εφταλιώτη. Ο συγγραφέας έγραψε το Βουρκόλακα αντιστικτικά ως προς τους Βρυκόλακες του Ίψεν επικρίνοντας με αυτόν τον τρόπο τον Ιψενογερμανισμό που καλλιεργούνταν από το περιοδικό Τέχνη το 1899. Οι Βρικόλακες του Ίψεν είχαν παιχτεί ένα χρόνο πριν και η «βορειομανία» είχε επικρατήσει στους θεατρικούς κύκλους.

 Ο ίδιος τις ξεκαθάρισε περισσότερο και γενικότερα το 1899, όταν επέκρινε τον «Ιψενογερμανισμό» που καλλιεργείται από το περιοδικό Τέχνη·, «σήμερα ο “συμβολισμός” κι αύριο ο “νατουραλισμός” και δος του “γροθοκοπιούνται” ξενικά συστήματα εκεί μέσα [...] Μεγάλο και ασυχώρητο κρίμα, ναρχίζει ένα περιοδικό με την εθνική τη γλώσσα κι αντίς να μας γενεΐ περιβόλι ρωμαίικο, να κάθεται και ναρμηνεύει ξένες Βαβυλωνίες»

 Ο Βουρκόλακας ανέβηκε πρώτη φορά σε μία ερασιτεχνική παράσταση στη Βάρνα αρχές του 1895, σε μια πόλη που υπήρχε τότε ισχυρό ελληνικό στοιχείο. Το έργο σημείωσε μεγάλη επιτυχία, παραμένει άγνωστο όμως γιατί έκτοτε δε γνώρισε το παραστασιακό ενδιαφέρον. Μετά από 120 χρόνια ξανανέβηκε στην ελληνική σκηνή (το 2015) με πρωταγωνίστρια τη Νένα Μέντη και σε σκηνοθεσία Γιώργου Λύρα. Παίχτηκε επίσης από τον Ερασιτεχνικό Φιλοτεχικό Όμιλο ¨Το Μπουρίνι¨ στη Μυτιλήνη το 1952 και στο Μονακό το 1957  στο φεστιβάλ Ερασιτεχνικού Θεάτρου, καθώς επίσης και επανειλημμένα σε Λεσβιακές εκδηλώσεις.

 Ο Εφταλιώτης (1849-1923)  ήταν Λέσβιος συγγραφέας και μια από τις σημαντικές μορφές της ελληνικής διανόησης, στη μάχη της επικράτησης της δημοτικής γλώσσας μαζί με τον Αλέξανδρο Πάλλη και το Γιάννη Ψυχάρη. Υπήρξε φανατικός της πρακτικής του Ταξιδιού του Ψυχάρη. Έγραψε επίσης Ειδυλλιακά διηγήματα το 19^ο αιώνα. Παρά το γεγονός ότι ο συγγραφέας έμεινε και εργάστηκε στην Αγγλία και σε άλλους ξένους τόπους παρέμεινε πιστός στη γενέτειρά του. Αναπολούσε διαρκώς πρόσωπα και πράγματα της πατρίδας του. Αν και ο Εφταλιώτης ξεκίνησε ως ποιητής στο διήγημα βρήκε τον εαυτό του, επειδή κυρίως εκεί μπορούσε να εφαρμόσει σε πλήρη ανάπτυξη και εκτεταμένα τη δημοτική γλώσσα.

Λίγα λόγια για την υπόθεση μέσα από τα λόγια του Εφταλιώτη στο μικρό πρόλογο που έγραφε για το έργο στην έκδοση του 1900:

 «Το δραματάκι αυτό γράφηκε σε εποχή που φαίνουνταν ανάγκη να προσέχουμε όχι μονάχα το υλικό μας να είναι εθνικό, μα κι η παράστασή του, και μάλιστα να γίνεται αυτή η παράσταση με τρόπο, που να πηγαίνει ο συγγραφέας το δρόμο του δίχως να σέρνει μαζί του αλυσίδες περασμένων κανόνων. Από τότες όμως βγήκανε μερικά έργα, που αν και δεν ανέβηκαν όλα στη σκηνή, ανέβηκαν όμως κάμποσο στη φιλολογία, ας είναι καλά η εθνική τους η χρωματιά [...] Να παρασταθεί κι αυτός στη σκηνή σα δύσκολο πράμα, αφού συχνά ξεπέφτει από γοργό διάλογο σε μακρινές ομιλίες που δεν τις σηκώνει το θέατρο. Μήτ’ αυτό όμως μήτε τ’ άλλα ψεγάδια του προσπάθησα να λιγοστέψω, όσο μπορούσα, αφού σκοπός μου δεν ήτανε να δείξω δραματικό πρότυπο, παρά μόνο δρόμο. Όσο για τα κάπως λυρικά του προσόντα, σ’ αυτό απάνω βρίσκεται ο Βουρκόλακας με λαμπρή συντροφιά, που μάλιστα δεν του αξίζει».

 

Επιπλέον στοιχεία για το έργο.

 Στην ελληνική και χριστιανορθόδοξη παράδοση, ιστορίες με βαμπίρ απασχολούν πολύ μέχρι τις αρχές του 19^ου αιώνα χωριά και μικρές κοινωνίες. Κάθε χρόνο ακούγονταν και μία ιστορία με βρικόλακα, κάπου σε ένα απροσδιόριστο μέρος χωρίς συγκεκριμένα στοιχεία. Οι ιστορίες ήταν φυσικό να διαδίδονται ταχύτατα από στόμα σε στόμα και να εμπλουτίζονται καθώς δεν υπήρχε η σημερινή τεχνολογία και ενημέρωση.

 «Βουρδόλακες», «καταχάνηδες», «Τυμπαναίοι» (πρησμένοι από το αίμα) ήταν πρωταγωνιστές σε καθημερινές ιστορίες που διηγούνταν τα στόματα αγράμματων χωρικών. Πλήθος ονομάτων αναφέρονται στους λαογράφους Ν. Πολίτη και Γ. Καμπούρογλου αλλά και σε ξένους περιηγητές στην Ελλάδα.

 Πρέπει να πούμε πως έχουμε να κάνουμε, όσον αφορά το έργο, με ένα κείμενο-στολίδι, το οποίο διανθίζεται με το «ρομαντισμό του έρωτα». Εμπλουτίζεται επίσης με μεταφυσικά στοιχεία και την εφιαλτική αύρα της χαράς, του πένθους, της ζωής και του θανάτου.

Ο Βουρκόλακας είναι μια τραγωδία, όπως είπαμε πιο πάνω, σε τρεις πράξεις:

1)     Εφιαλτικός μύθος

2)     Εορτασμός χαράς και του πένθους

3)     Ζωής και θανάτου

 Μέχρι σήμερα οι ανθρωπολόγοι προσπαθούν να διαχωρίσουν το μύθο από την πραγματικότητα, και να εξηγήσουν γιατί οι παραδόσεις για τους «απέθαντους» είναι τόσο διαδεδομένες, δεδομένου μάλιστα πως δεν έχει αποδειχθεί η ύπαρξη τέτοιων όντων.

 Στην τραγωδία παρεισφρέουν επίσης κωμικοί διάλογοι και αφηγηματικά μέρη που ελαφρύνουν το συναισθηματικό βάρος με την παρουσία δύο γυναικών εν είδη Χορού. Οι γυναίκες αυτές είναι η «εφημερίδα της γειτονιάς», άνθρωποι που στήνουν αυτί και αναπαράγουν κουτσομπολιά με μοναδικό υποκριτικό τρόπο προξενώντας γέλιο.

 

 

Το τραγούδι του «Νεκρού Αδελφού»

 Το έργο αντλεί το θέμα του από τους λαϊκούς μύθους και το τραγούδι του νεκρού αδελφού. Συνομιλεί επίσης με την παράδοση με μοναδικό τρόπο. Ο Εφταλιώτης σεβόταν γενικά πολύ τους λαϊκούς θρύλους. Έσπαγε τις φόρμες, ενώ αποκαθιστούσε παράλληλα τους δεσμούς με την παράδοση.

 Το τραγούδι του «Νεκρού Αδελφού» είναι ένα από τα πιο παλιά ελληνικά τραγούδια. Το εμβληματικό ποίημα για τους ρομαντικούς κύκλους της κεντρικής Ευρώπης του 19^ου αιώνα είναι γνωστό σε όλους μας είναι γνωστό σε όλους μας από το σχολικό μάθημα των Νέων Ελληνικών. Ο Λάσκαρης το χαρακτήρισε ως «το δραματικότερον τραγούδι», είναι πέρα για πέρα σωστή η γνώμη του Βασιλειάδη ότι « το δράμα πρέπει να εκφράζει ότι γνησιότερο έχει ο λαός»

 Ο κεντρικός μύθος των παραλογών κατά κανόνα αναπτύσσεται γραμμικά, με αρχή, μέση και τέλος, ενώ συχνά περιέχει εξωλογικά/εξωανθρώπινα στοιχεία δανεισμένα απ’ τις λαϊκές παραδόσεις και δοξασίες. Το συγκεκριμένο τραγούδι συναντάται σε διάφορες παραλλαγές, τόσο εντός του ελλαδικού χώρου, όσο και στις περισσότερες χώρες των Βαλκανίων (ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, το μυθιστόρημα του Ισμαήλ Κανταρέ Ποιος Έφερε την Ντορουντίν, βασισμένο στην αντίστοιχη αλβανική παραλογή). Η προέλευσή του, ωστόσο, είναι πιθανότατα ελληνική, από την περιοχή της Μικράς Ασίας και χρονολογείται γύρω στον 9ο μ.Χ. αιώνα – πρόκειται, επομένως, για ένα απ’ τα παλιότερα ελληνικά δημοτικά τραγούδια.

 

 Το τραγούδι δημιουργήθηκε πριν τον 9^ο μ.Χ. αιώνα στη Μικρά Ασία. Κατατάσσεται στις παραλογές (πρόκειται για μια μακροσκελή έμμετρη αφήγηση με θεματολογικά χαρακτηριστικά που θύμιζαν τα ακριτικά έπη και επίλυα) καθώς έχει αφηγηματικό χαρακτήρα και είναι ευρύτατα διαδεδομένο στον ελληνικό χώρο και στους βαλκανικούς λαούς. Το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού διαδόθηκε σε μεγάλη γεωγραφική ακτίνα επειδή μνημόνευε πτυχές της τότε κοινωνικής πραγματικότητας στους βαλκανικούς και όχι μόνο λαούς.

 

 Γενικά τα δημοτικά τραγούδια είχαν αρχίσει να δραματοποιούνται από θεατρικούς συγγραφείς (σ’ αυτό το πλαίσιο εντάχθηκε και η απόπειρα του Εφταλιώτη με τον Βουρκόλακα) από τους κύκλους του Παρνασσού και σε σχέση με τις ιδέες και τις μελέτες του Νικολάου Πολίτη. Το έργο, λοιπόν, είναι εμπνευσμένο από τον πλούτο των δημοτικών τραγουδιών.

 

 Ο Ξενόπουλος, στα πρώτα του βήματα ως θεατρικός κριτικός, αναφέρει το γεγονός, πληροφορεί για το ενθουσιώδες μακρότατο άρθρο της εφημερίδας Εύξεινος και σπεύδει να επαινέσει το έργο, εφόσον δεν πήγε στη Βάρνα για κρίνει και την παράσταση: «Ας το μελετήσουν καλά οι θιασάρχαι μας. Πεντήκοντα παραστάσεις δεν θα κάμη βέβαια ποτέ, αλλ’ είναι έργον το οποίον και τους ηθοποιούς θα τιμήση και τους εκλεκτούς ακροατάς των πέντε ή δέκα του παραστάσεων».

 Ο όρκος είναι αυτός που θα καθορίσει την ανάπτυξη της δομής του έργου και θα οδηγήσει στην τελευταία σκηνή του θανάτου μάνας και κόρης, ως λύτρωση για το ξεκλήρισμα της οικογένειας.

 Ο Εφταλιώτης έζησε την ξενιτιά, εργάστηκε στο Λονδίνο και σε άλλα μέρη του εξωτερικού. Ο Νόστος για την πατρίδα του κυριάρχησε στο συγγραφικό έργο. Ηθικό δίδαγμα του άσματος του Βουρκόλακα είναι το εξής: Μην ξενιτεύεστε, μην αφήνετε τον τόπο σας, τους δικούς σας! Τα πλούτη της Βαβυλώνας δεν αξίζουν για τόση ταραχή!

Το κείμενο του έργου μπορείτε να το διαβάσετε εδώ:

https://www.openbook.gr/o-vroykolakas/

Πηγές:

Πετράκου Κυριακή, Ο Νεκρός Αδελφός, δεν πέθανε είναι ακόμα μαζί μας.

Roderick Beaton, Εισαγωγή στη Νεώτερη Ελληνική Λογοτεχνία, μετάφρ. Μ. Σπανάκη-Ε. Ζουργού, εκδ. Νεφάλη, Αθήνα 1996.

Mario Vitti, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, μετάφρ. Δ. Δούκα,  εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 2003.

https://www.fractalart.gr/voyrkolakas/

https://www.thetoc.gr/politismos/article/h-nena-menti-kai-o-bourkolakas-tou-eftaliwti/

anmag.gr/τι-τυπώνει/favtastic/βουρβούλακες-και-βαμπίρ-βαλκάνια-φάρ/

greek-theatre.gr/public/gr/greekplay/index/performanceview/163

aneazichniserron.blogspot.com/2014/10/blog-post_10.html

Η μεταφόρτωση έγινε από το κανάλι Θεατρομάνια:

 

-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.