Η καθημερινή ζωή στην κατοχή.

 Η «Καθημερινή Ζωή στην Κατοχή» αποτελεί ένα εκπαιδευτικό σενάριο που σε επίπεδο περιεχομένου επιδιώκει την ανάδειξη αθέατων και συχνά αντιφατικών όψεων της καθημερινότητας μέσα στον ζόφο της Κατοχής. Σε επίπεδο διδακτικής προσέγγισης είναι επιθυμητό να αποτελέσει ελκυστικό ερέθισμα για τους μαθητές και τις μαθήτριες ώστε να προβληματιστούν για το τι είναι σημαντικό για τους ίδιους/ες στο μάθημα της Ιστορίας, εστιασμένοι στην περίοδο 1940-1944, για το αν η Ιστορία είναι μια απλή σειρά γεγονότων, μόνο, για το πώς αλληλεπιδρούν ιδεολογίες, θεσμοί με τα κίνητρα και τις πράξεις των ανθρώπων, ή για το αν μπορούμε να ερμηνεύσουμε τις δράσεις των ανθρώπων με βάση την εμπειρία του παρόντος και σε ποιο βαθμό μπορούμε να διατυπώνουμε κρίσεις για πράξεις και επιλογές των ανθρώπων στο παρελθόν .

Σε αυτό το εκπαιδευτικό σενάριο επιχειρείται με αφετηρία και υφάδι τις προφορικές μαρτυρίες δύο μεγάλων λογοτεχνών, της Άλκης Ζέη και του Τίτου Πατρίκιου, οι μαθητές  καλούνται να βρουν τη δική τους άκρη του νήματος,  προκειμένου να συνομιλήσουν με  ποικίλες  όψεις  του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα της Κατοχής και να τις εντάξουν στη «μεγάλη εικόνα» του ιστορικού γίγνεσθαι. Κυρίως όμως, επιδιώκεται να αφουγκραστούν τη φωνή,  την ανάσα, τα ίχνη των ανθρώπων που προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα στον τρόμο, την οδύνη, την πείνα, τον θάνατο, συχνά με αντιφατικούς τρόπους ως προς το τι είναι νόμιμο, τι παράνομο και τι ηθικό απέναντι στη νέα πολιτική, οικονομική και κοινωνική τάξη πραγμάτων, για τη διεκδίκηση της προσωπικής και εθνικής αξιοπρέπειας στη νέα καθημερινότητα.

Τα δύο κεφάλαια ακολουθούν την πορεία της ζωής των δύο αφηγητών μας και αρθρώνονται με βάση ορισμένες περιόδους της ζωής τους  από την παιδική τους ηλικία, τη σχολική και νεανική τους ζωή την εποχή της μεταξικής δικτατορίας, την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, την Κατοχή μέχρι την Απελευθέρωση.

Η διδακτική αυτή πρόταση λαμβάνει υπόψη και επιχειρεί να συγκεράσει στοιχεία  μεθοδολογίας της επιστήμης της Ιστορίας και της Διδακτικής της, αλλά και τα πλεονεκτήματα που μας δίνει η Προφορική Ιστορία, όπως τη βιωμένη εμπειρία, τη ζωντάνια των αφηγήσεων, την οπτική των αφηγητών μας, τις αποχρώσεις του χαρακτήρα τους, μνήμες γεγονότων, αισθήσεων και συναισθημάτων που έζησαν τότε, τι σκέφτονται γι όλα αυτά σήμερα, όπως λέει χαρακτηριστικά ο Τίτος Πατρίκιος «η φωνή αυτή ακούγεται ακόμα στ΄αυτιά μου «Πεινάω, πεινάω κυρίες μου, πεινάω». Παράλληλα, η αξιοποίηση των ψηφιακών εργαλείων της εκπαιδευτικής πλατφόρμας για την υλοποίηση ερευνητικών και δημιουργικών δραστηριοτήτων με ατομικές ή ομαδικές εργασίες στοχεύουν στην ενεργοποίηση διαφορετικών τύπων νοημοσύνης και τρόπων  οικοδόμησης της γνώσης με βάση τις σύγχρονες θεωρίες της Παιδαγωγικής. Σε κάθε περίπτωση, βασικοί διδακτικοί στόχοι που ευελπιστούμε να επιτευχθούν κατά το δυνατόν μέσα από την υλοποίηση ολόκληρου ή πτυχών του εκπαιδευτικού σεναρίου και την αξιοποίηση του υλικού που υπάρχει στην εκπαιδευτική πλατφόρμα (οι δύο συνεντεύξεις σε μορφή βίντεο, ποικιλόμορφες και πολυτροπικές πηγές, όπως: αρχειακό υλικό, έγγραφα, φωτογραφίες, τραγούδια, βίντεο, εικαστικές αναπαραστάσεις, ψηφιακές βάσεις δεδομένων, κ.ά.) είναι η καλλιέργεια της κριτικής-ιστορικής σκέψης, η ανάπτυξη ενσυναισθητικών δεξιοτήτων, η ενδυνάμωση των αξιών της δημοκρατίας και του ανθρωπισμού με μεθοδολογία που εστιάζει στη βιωματική, διερευνητική, πολυπρισματική προσέγγιση και ευελπιστεί να αγγίξει όλους και καθέναν ξεχωριστά από τους μαθητές και τις μαθήτριές μας που θα έρθουν σε επαφή με αυτή την προσπάθεια.

Πιο συγκεκριμένα:

Οι βασικοί θεματικοί άξονες των δραστηριοτήτων που διατρέχουν και τα δύο κεφάλαια,  είναι:

• Γνωριμία με την αφηγήτρια και τον αφηγητή. Επισκόπηση της ζωής τους στο σύνολό της με αξιοποίηση των Βιογραφικών Στοιχείων που υπάρχουν σε μορφή Bio-map και αναλυτικού βιογραφικού σημειώματος, φωτογραφιών από το Αρχείο, συνεντεύξεών τους κ.ά.
• Τα παιδικά και σχολικά τους χρόνια και πως συνομιλούν με την καθημερινή ζωή στο μεταξικό καθεστώς, την υποχρεωτική συμμετοχή των πληροφορητών μας στην ΕΟΝ.  Ακόμη,  η σταδιακή ανάδειξη στοιχείων του χαρακτήρα τους μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, η ζωή με βάση τις οδηγίες πολιτικής προστασίας, την αεράμυνα και τα καταφύγια για τους βομβαρδισμούς, την «πεποίθηση ότι στο τέλος θα νικήσουμε», όπως αφηγείται ο Τίτος Πατρίκιος και την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα με τον τρόμο που συνεπιφέρει.
• Ο Κατοχικός Λιμός – Η Μαύρη Αγορά (Θάνατοι, Συσσίτια, Πληθωρισμός, ελλείψεις ειδών πρώτης ανάγκης). Η Άλκη κι ο Τίτος, μικρά παιδιά βλέπουν πηγαίνοντας σχολείο τους ανθρώπους πεσμένους στον δρόμο από την πείνα και η μικρή Άλκη σκέφτεται φωναχτά, πόσο θα ήθελε «να την πάρει (για) γάτα» η γειτόνισσα, όταν βλέπει τη γάτα να τρώει κοτόπουλο, ενώ οι γονείς της πούλησαν το πιάνο  για να της εξασφαλίσουν κι εκείνης ένα για να δυναμώσει, καθώς ήταν βαριά άρρωστη… Κι είναι η πρώτη φορά που βλέπει τον πατέρα της να κλαίει…

Η Πείνα της Κατοχής αποτελεί εξέχουσα θεματική που αναδεικνύεται τόσο από τις συνεντεύξεις, όσο και από πολυδιάστατες,  πολυτροπικές, πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές. Αναζητούνται τα αίτια του λιμού, αλλά παράλληλα οι συνέπειες και οι εκφάνσεις του σε όλες τις πλευρές της καθημερινότητας: δημογραφικές, κοινωνικές, οικονομικές, ηθικές, πολιτισμικές, πρακτικές, προσωπικές. Εκείνον τον φοβερό χειμώνα του 1941-42 δεκάδες χιλιάδες θάνατοι από την πείνα σημειώνονται, κυρίως στις πόλεις, όμως παράλληλα, κάποιοι πλουτίζουν με τον θάνατο των άλλων. Από τη μια μεριά έχουμε αυτούς που συντάσσονται με τον κατακτητή, ντόπιοι συνεργάτες, μαυραγορίτες που θησαυρίζουν, κάποιοι λιγότερο ισχυροί, φτωχοδιάβολοι που αγωνίζονται να πλουτίσουν ακόμη και σε βάρος του φίλου και του αδελφού. Από την άλλη όμως υπάρχουν κι εκείνοι που προσπαθούν να αντισταθούν αθόρυβα μέσα στην καθημερινότητά τους, να διατηρήσουν τη δική τους άποψη για την αξιοπρέπεια που αντιβαίνει στους νόμους και στις διαταγές του ναζιστικού καθεστώτος και της  «δοτής» κυβέρνησης.  Και η πρώτη πράξη αντίστασης, είναι ακριβώς αυτό: να κρατηθούν στη ζωή. Η ανυπακοή σε ό, τι προσπαθεί να επιβάλει ο κατακτητής, η άρνηση να πεθάνουν από την πείνα για να συνεχίσουν να αγωνίζονται 3.

• Αυτή η διάσταση που κατεξοχήν υπογραμμίζεται είναι το γεγονός ότι η πείνα της Κατοχής έδωσε μεγάλη ώθηση όχι μόνο στο παράνομο εμπόριο, τον πληθωρισμό, τη μαύρη αγορά, αλλά κυρίως στη γέννηση και γιγάντωση της Αντίστασης. Λέει η Άλκη Ζέη: «…το πρώτο πράγμα, πρώτο σύνθημα …που γράψαμε στον τοίχο, δεν ήταν ούτε «Κάτω οι κατακτητές», ούτε «Ελευθερία». Αλλά γράφαμε «Ψωμί και συσσίτιο» κάτι πολύ έξυπνο που έκαναν τότε οι οργανώσεις… κι ήτανε το πρώτο θέμα, να σωθούμε απ΄την πείνα και  ύστερα ήρθανε τα άλλα, πώς θα δουλέψουμε… για να απελευθερωθούμε». Ενώ ο Τίτος Πατρίκιος εκφράζει την άποψη «Ήτανε ως φαινόμενο κά(τι) που έπρεπε να το καταγγείλουμε και να πούμε ότι αυτό …δεν ήταν τυχαίο, έγινε για να εξοντωθεί ο κόσμος. Ήτανε μια μορφή ας πούμε μικρής γενοκτονίας».
• Η πρώτη πράξη Αντίστασης, το κατέβασμα από την Ακρόπολη της ναζιστικής σβάστικας, όπως περιγράφεται  από τους δύο αφηγητές μας, αλλά και από τον ίδιο τον Μανώλη Γλέζο en σε απόσπασμα συνέντευξης που είχε παραχωρήσει στο Αρχείο
• Η Αντίσταση της Καθημερινής Ζωής (συγκεντρώσεις παραλλαγής – πάρτυ, μαθήματα γαλλικών-, μεταφορά υλικού για την αντίσταση, συνθήματα στους τοίχους, διαδηλώσεις, απεργίες, ο ρόλος του θεάτρου στην αντίσταση, κ.ά.) αποτελεί μια άλλη πολύ σημαντική διάσταση της Κατοχής.

Και οι δυο αφηγητές μας συμμετείχαν μέσα από την οικογένεια ή μέσα από την ΕΠΟΝ σε αντιστασιακές δράσεις στις παρυφές ή στη δήθεν «κανονικότητα» της καθημερινής ζωής. Ενδεικτικά, η μητέρα της Άλκης Ζέη, καθώς ήταν πολύ κομψή «κανείς δεν την υποπτεύθηκε ποτέ. Γύριζε με την τσάντα της και είχε μέσα ποιος ξέρει τι της είχε δώσει η Διδώ (Σωτηρίου) να μεταφέρει», μας λέει η συγγραφέας.

• Τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς στην Κατοχή. Σ΄αυτή την ομάδα δραστηριοτήτων αξιοποιείται κι ένα μικρό απόσπασμα από τη συνέντευξη του Ζοζέφ Κοέν6 που μας δίνει πληροφορίες για τα γκαζοζέν. Στην Κατοχή οι επιτάξεις, η δέσμευση των υγρών καυσίμων και η νόθευση των υπαρχόντων οδήγησαν σε τεράστιο πρόβλημα στις μετακινήσεις και τις μεταφορές. Ο κόσμος μετακινείται κυρίως με τα πόδια, οι ουρές στις στάσεις ήταν σύνηθες φαινόμενο, όπως και η υπερφόρτωση των μέσων μεταφοράς.
• Η Πνευματική και Πολιτιστική ζωή στην Κατοχή – Διασκέδαση και Ψυχαγωγία: Εδώ επιχειρείται να αναδειχτούν οι διαφορετικές όψεις τόσο του θεάτρου, όσο και της λογοτεχνίας. Από τη μια πλευρά, σύμφωνα και με τους δύο αφηγητές, υπήρξε «μια πολιτιστική δραστηριότητα χωρίς προηγούμενο», όπως λέει χαρακτηριστικά ο Τίτος Πατρίκιος, ενώ παρουσιάζεται κι ο ρόλος του θεάτρου στην αντίσταση των πόλεων, καθώς προσπαθούσαν να ξεγελάσουν τη λογοκρισία. «Άλλαζαν τα ονόματα, βάζανε ισπανικά και γράφανε… άλλαζαν τον συγγραφέα ότι ήταν Ισπανός και πέρναγε…», αφηγείται η Άλκη Ζέη. Κάπου εδώ αναδύεται και η έναρξη της συγγραφικής δραστηριότητας των δύο αφηγητών. Από την άλλη πλευρά όμως, υπήρχαν και χώροι  διασκέδασης των κατακτητών και των ντόπιων συνεργατών τους, και της προβολής  ανώδυνων και ανάλαφρων θεαμάτων.
• Η ημέρα της Απελευθέρωσης της Αθήνας, οι τρελοί πανηγυρισμοί και ο τρόπος, που τη βίωσαν οι δυο πρωταγωνιστές του σεναρίου μας, αλλά και οι οιωνοί του άμεσα επερχόμενου δράματος του Εμφυλίου.
• Η έκφραση εκ μέρους των δύο αφηγητών συλλογισμών και ιδεών τους για την Κατοχή και τη σύγχρονη Δημοκρατία αποτελούν έναυσμα προβληματισμού, από το παρελθόν για στο παρόν. Οι προτεινόμενες αναστοχαστικές δραστηριότητες επιδιώκουν την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, καθώς και την ενδυνάμωση στάσεων και αξιών ενεργού πολιτειότητας στους μαθητές.
• Τέλος, στη φάση των μεταγνωστικών δραστηριοτήτων επιδιώκεται να «συνομιλήσουν» οι δύο πρωταγωνιστές μας μέσα από τα μάτια και τη δημιουργική φαντασία των παιδιών, πάντα όμως με βάση το ιστορικοποιημένο πλαίσιο, τα πλούσια στοιχεία που παρέχουν οι συνεντεύξεις, καθώς και τα αρχειακά τεκμήρια, οι πρωτογενείς, δευτερογενείς, πολυτροπικές και ποικιλόμορφες πηγές του υλικού που παρέχεται. Οι δραστηριότητες αυτές έχουν ως στόχο την καλλιέργεια ενσυναισθητικών δεξιοτήτων και δημιουργικής σκέψης μέσα από την κατάθεση αναπαραστάσεων της προσωπικής έκφρασης και προβληματισμών των παιδιών για το σήμερα και το αύριο.

Αντί επιλόγου, παραθέτουμε τα λόγια των πρωταγωνιστών αυτού του εκπαιδευτικού σεναρίου για την Καθημερινή Ζωή στην Κατοχή

Άλκη Ζέη:  «Απ΄τη μια …ήτανε η πείνα, η φρίκη, ο φόβος. Κι απ΄την άλλη, όμως, η ανάταση, η ελπίδα ότι κάτι όμορφο θα συμβεί μετά»

Τίτος Πατρίκιος: «έβραζε ένα καζάνι, αλλά δεν ήτανε μόνο τα αρνητικά. Και κυρίως ήτανε η πεποίθηση όχι απλώς στη νίκη, αλλά ότι θα έχουμε έναν καλύτερο κόσμο».

 Ενδεικτική Βιβλιογραφία – Δικτυογραφία

1. Λούκος, Χ. (2007). Η πείνα στην Κατοχή. Δημογραφικές και κοινωνικές διαστάσεις. Στο Χ. Χατζηιωσήφ, Π. Παπαστρατής (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδος του 20ου αιώνα. Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945. Κατοχή – Αντίσταση, τ. Γ, μέρος Β. (1η έκδ.) Αθήνα: Βιβλιόραμα. Σελ. 219-261.
2. Mazower, M. (1994). Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής (Κ. Κουρεμένος, μτφ.). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
3. Μαθιόπουλος, Β. (1980). Εικόνες Κατοχής. Φωτογραφικές μαρτυρίες από τα γερμανικά αρχεία για την ηρωική αντίσταση του ελληνικού λαού. Αθήνα: Μετόπη (Διαμοιράστηκε με την εφημερ. Τα Νέα).
4. Χαραλαμπίδης, Μ. (2012). Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
5. Χατζηιωσήφ, Χ. (2007). Η ελληνική οικονομία πεδίο μάχης και αντίστασης. Στο Χ. Χατζηιωσήφ, Π. Παπαστρατής (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδος του 20ου αιώνα. Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945. Κατοχή – Αντίσταση, τ. Γ, μέρος Β. (1η έκδ.) Αθήνα: Βιβλιόραμα. Σελ. 181-217.
6. Μαργαρίτης, Γ. (1999, Απρίλιος 25). Η Αθήνα της Κατοχής. (1999).  Η πόλη στον αγώνα της καθημερινής επιβίωσης. Εφημ. Η Καθημερινή, σελ. 2-7. Διαθέσιμο από box.fu-berlin.de.
7. Η Αθήνα Ελεύθερη: 12 Οκτωβρίου 1945. Εκπαιδευτικό Υλικό. Ανακτήθηκε 06/06/2020.
8. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Η Εποχή του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου 1940-1945.  Ανακτήθηκε 06/06/2020.

 Υποσημειώσεις:

[1] Κουνέλη, Ε. (2016). Πώς φτιάχνουμε ένα εκπαιδευτικό σενάριο για τη διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας. Στην ιστοσελίδα: Η Αθήνα Ελεύθερη: 12 Οκτωβρίου 1945. Εκπαιδευτικό Υλικό. Ανακτήθηκε 05/04/2020.

[2] Στην εκπαιδευτική πλατφόρμα υπάρχουν δύο ταινίες που δημιουργήθηκαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς αξιοποιώντας αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις της Άλκης Ζέη και του Τίτου Πατρίκιου. Οι συνεντεύξεις υπάρχουν ολόκληρες στο Αρχείο του προγράμματος “Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα” (M.O.G.). του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου.

[3] «Κι όταν μιλάμε για αντίσταση, δεν πρέπει να τρέχει ο νους μας μόνο στην ένοπλη πάλη και στον ένοπλο αγώνα στα πολεμικά μέτωπα στα βουνά. Όταν λέμε Εθνική Αντίσταση δεν εννοούμε μόνον εκείνους που συμμετείχαν ενεργητικά στον αγώνα, ή ανήκαν σε αντιστασιακές οργανώσεις,[…] δεν εννοούμε μόνο τους φυλακισμένους, τους ομήρους, τους εκτελεσμένους. Συμπεριλαμβάνουμε όλους όσοι αντιστέκονταν με οποιονδήποτε τρόπο στην κατακτητή. Όλους εκείνους οι οποίοι με την ανυπακοή τους να πειθαρχήσουν  στις εντολές του κατακτητή, με την άρνησή τους, […] δεν υπέκυπταν, αλλά αγωνίζονταν…» Μανώλης Γλέζος.
Γλέζος, Μ. (2006). Εθνική Αντίσταση 1940-1945, τ. Α΄, Αθήνα: Στοχαστής. Σελ. 61-63

[4] Ολόκληρη η συνέντευξη του Μανώλη Γλέζου υπάρχει στο Αρχείο του Προγράμματος “Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα” (M.O.G.). Συνέντευξη mog092, 18.12.2017, archive.occupation-memories.org, DOI: 10.17169/mog.mog092, (τελευταία επίσκεψη: 19.06.2020)

[5] Mazower, M. (1994). Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Σελ. 111-122

[6] Ολόκληρη η συνέντευξη του Ζοζέφ Κοέν υπάρχει στο Αρχείο του Προγράμματος “Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα” (M.O.G.). Συνέντευξη mog034, 20.09.2016, archive.occupation-memories.org, DOI: 10.17169/mog.mog034, (τελευταία επίσκεψη: 19.06.2020)

ΓΡΑΔΕΜΠΟΡΙ (ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΣ) ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1904 Η ΒΑΡΒΑΡΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΚΡΙΤΟΥ ΤΡΑΙΚΟΥ ΣΤΕΡΓΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΥΟ ΓΙΩΝ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΜΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΜΙΤΑΤΖΗ ΠΕΤΚΩΦ, Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΤΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ ΠΟΥ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΙ ΜΕ ΚΑΘΕ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΤΟ ΣΤΥΓΕΡΟ ΕΓΚΛΗΜΑ. (στη φωτό τα πτώματα του προκρίτου και του ενός από τους δολοφονηθέντες γιους)

Η διαμάχη Ελλήνων και Βουλγάρων για τη Μακεδονία ήταν φοβερή...

Αρχικά, οι Βούλγαροι εκμεταλλευόμενοι τη αδράνεια του ελληνικού κράτους (μετά τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897) είχαν πάρει κεφάλι στη Μακεδονία, όμως και η Ελλάδα πιεζόμενη από τους Έλληνες της Μακεδονίας (σημαντικότατο το ιστορικό συλλαλητήριο της Θεσσαλονίκης τον Φεβρουάριο του 1904), οι οποίοι υπέφεραν τα πάνδεινα από τους κομιτατζήδες, είχε αρχίσει να δραστηριοποιείται.

Ένα από τα χωριά όπου υπήρχε εντονότατη σύγκρουση μεταξύ Ελληνόφρονων (πατριαρχικών) και Βουλγαρόφρονων (εξαρχικών) ήταν το τότε Γραδεμπόρι (ο σημερινός Πεντάλοφος). Στο Γραδεμπόρι είχαμε πολύ αιματηρά συμβάντα τα οποία προσέλκυσαν τεράστιο ενδιαφέρον από την κοινή γνώμη ακόμα και τον διεθνή τύπο της εποχής. Ένα από αυτά συνέβη το καλοκαίρι (Ιούνιο) του 1903 όταν οι Τούρκοι εξολόθρευσαν τη συμμορία του Γραδεμπορινού κομιτατζή Τσιόπκα. Σε αντεκδίκηση ο αρχικομιτατζής Πετκώφ τον δεκαπενταύγουστο του 1904 με την πολυμελή συμμορία του ήρθε στο χωριό και με τη βοήθεια ντόπιων κατοίκων δολοφόνησε με φρικιαστικά βασανιστήρια τον πρόκριτο του χωριού Τράικο Στεργίου (Τσιφούτη) και τους 2 γιους του ενώ τραυμάτισαν βαρύτατα και τη γυναίκα του. 

Η βάρβαρη αυτή δολοφονία προκάλεσε την άμεση κινητοποίηση του τότε μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Αλέξανδρου (Ρηγόπουλου) ο οποίος ήρθε άμεσα στο χωριό, ενημερώθηκε επί τόπου για το φοβερό έγκλημα, συμπαραστάθηκε και εμψύχωσε τους Ορθοδόξους (πατριαρχικούς) κατοίκους και επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη όπου έκανε διάβημα στον Τούρκο Νομάρχη και στη συνέχεια έστειλε μια δραματικότατη επιστολή στον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ'. Σε αυτήν περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια το βάρβαρο έγκλημα. 

Σας την παραθέτω στη συνέχεια, όπως υπάρχει στο "Κατάλογος υπό των οργάνων του Βουλγαρικού κομιτάτου δολοφονηθέντων Ορθοδόξων εν Μακεδονία και Θράκη κατά τα τελευταία 5 έτη" που εκδόθηκε από το Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη το 1904.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Περί του εν τω χωρίω Γραδομπορίου θηριώδους φόνου του ορθοδόξου προκρίτου Τράικου Στεργίου και των δύο υιών αυτού.

Παναγιώτατε δέσποτα,

Υπό το κράτος των οδυνηροτέρων εντυπώσεων και ψυχικής συγκινήσεως απεριγράπτου περί δείλην της χθες  επανελθών εκ του χωρίου Γραδομπορίου, δίωρον απέχοντος της Θεσσαλονίκης, έσπευσα να διαβιβάσω τη Υμετέρα Θειοτάτη Παναγιότητι το εξής τηλεγράφημα: «Επανέρχομαι από χωρίον Γραδομπόρι, όπου χθες, ώραν τρίτην νυκτός, βούλγαροι λησταντάρται εισελθόντες επυρπόλησαν οικίαν ορθοδόξου προκρίτου Τράικου Στεργίου, κατακρεουργήσαντες αυτόν, δύο υιούς και πληγώσαντες επικινδύνως σύζυγον. Γενική εντύπωσις  οδυνηροτάτη, λεπτομερείας ταχυδρομικώς». Μήπω συνελθών εκ των εντυπώσεων εκείνων και της συγκινήσεως, επείγομαι να μεταδώσω τη Μητρί Εκκλησία τα καθέκαστα του στυγερού κακουργήματος, του εις τα πρόθυρα, ούτως ειπείν, της Θεσσαλονίκης υπό των ανθρωπόμορφων τεράτων του απαίσιου βουλγαρικού κομιτάτου διαπραχθέντος.

Την νύκτα της προχθές  κυριακής προς την δευτέραν, περί ώραν 3ην τουρκιστί βούλγαροι λησταντάρται υπέρ τους πεντήκοντα, αφού προηγουμένως παρωχέτευσαν το ύδωρ, δι’ ου το χωρίον υδρεύεται, και αφού μετ’ επιμελείας κατέλαβον άπαντα τα πέριξ αυτού σημεία, όπως μηδείς των κατοίκων δυνηθή να εξέλθει, επρονόησαν εν πρώτοις να αποκλείσωσι και περικλείσωσιν εντός του φυλακείου των τους φρουρούντας το χωρίον τρεις και μόνον χωροφύλακας στρατιώτας, τοποθετήσαντες κατέναντι αυτών ένοπλον κουστωδίαν, μεθ΄ο ομάς κακούργων διηυθύνθη εις την οικίαν του εκ των προκρίτων του χωρίου και θερμού πρωτοστάτου των ορθοδόξων αυτού Τράικου Γιόφκου, ενώ ταυτοχρόνως ετέρα ομάς κατευθύνεται εις την οικίαν του στερρώς επίσης της πατρώας θρησκείας και εκκλησίας εχομένου προκρίτου Τράικου Στεργίου (Τσιφούτη επωνυμουμένου). Και εκείνη μεν απέτυχεν ευτυχώς του μελετωμένου κακούργου σκοπού, χάρις εις τους αγρίους κύνας και εις την γενναιότητα του οικοδεσπότου και των δύο αυτού υιών, ότε εν τη αποτυχία των οι κακούργοι διενοήθησαν και επεχείρησαν να πυρπολήσωσι τον παρακείμενον τη οικία αχυρώνα, όπως ούτω μεταδιδομένου του πυρός και εις αυτήν κατακαύσωσι τους εν αυτή ζώντας αλλά και εν τούτω απέτυχον, δια του θάρρους και της ευψυχίας μεθ΄ης η θεία πρόνοια ώπλισε τον έτερο των υιών, όστις αψηφών τας βολάς των δολοφόνων ανήλθεν επί της στέγης του καιομένου αχυρώνος και κατώρθωσε να εμποδίση την μετάδοσιν του πυρός εις την οικίαν.

Αλλά δυστυχώς δια τον συνώνυμον αυτώ και συναγωνιστήν υπέρ της Ορθοδοξίας Τράικον Στεργίου η ειμαρμένη εδείχθη ανηλεής και αδυσώπητος.

Οι απαίσιοι δολοφόνοι συνωδεύοντο υπό γνωστού τη ειρημένη οικογενεία γείτονος Δημητρίου καλουμένου, όστις κρούσας την έσω θύραν της οικίας εζήτησε ν’ ανοίξωσιν αυτήν, προφασιζόμενος ότι έχει απόλυτον ανάγκη να ομιλήση προς τον οικοδεσπότην. Η σύζυγος του νεωτέρου των υιών του εννοήσασα την φωνήν του γείτονος ηρνήθη κατ΄αρχάς να ανοίξη την θύραν, διατεινομένη ότι πάντες κοιμούνται, ενδούσα όμως επί τέλους εις τας επανειλημμένας και επιμόνους αυτού αιτήσεις ήνοιξεν αυτήν, μη υποπτευομένη ποσώς η τάλαινα μηδέ φανταζομένη ότι ήγοιγε συγχρόνως τον τάφον όλης της οικογενείας. Πάραυτα τέσσαρες των αιμοχαρών δολοφόνων εισήλθον εντός της οικίας και συλλαβόντες κατά πρώτον τον υπέρ τα εξήκοντα έτη φέροντα πατέρα έδεσαν αυτού σφιγκτά τα χείρας όπισθεν. Είτα δε επιτεθέντες κατά του δευτεροτόκου υιού του Αναστασίου, νέου το 24 μόλις άγοντος το έτος της ηλικίας, υπέβαλλον αυτόν υπό τα όμματα του γέροντος πατρός εις βασανιστήρια πρωτάκουστα εν τη παγκοσμίω ιστορία των εγκληματικών πράξεων βασανιστήρια, άτινα και αυτά ίσως τα αιμοβόρα θηρία αποτροπιάζονται. Εξέδειραν τον περί τον τράχηλον δέρμα, απέκοψαν τα χείλη, την ρίνα, τα ώτα και τα αιδοία αυτού και αφού εξώρυξαν τους οφθαλμούς τοσαύτα επί του σώματος αυτού κατήνεγκον δι’ εγχειριδίων τραύματα, ώστε κατέστη τούτο εξ αυτών διάτρητον και παντελώς παραμεμορφωμένον. Ούτε αι γοεραί φωναί και οι σπαραγμοί του δυστυχούς νεανίου αλλ’ ούτε αι ικεσίαι και οι ολολυγμοί συζύγου και μητρός ίσχυσαν να μαλάξωσι την θηριώδη καρδίαν των κακούργων και αποτρέψωσι την χείρα αυτών αυτών των τοιούτων φρικτών βασανιστηρίων. Τουναντίον οι δολοφόνοι επέτεινον ταύτα, όπως τραγικώτερον καταστήσωσι μετ’ ολίγον τον θάνατον του πατρός επί τη θέα αυτών, καθ’ ου ημιθανούς σχεδόν εκ της φρίκης όντος βάλλουσιν ήδη την μιαιφόνον χείρα αποκόψαντες την ρίνα, τα ώτα και τα αιδοία αυτού και δι’ απείρων θανατηφόρων τραυμάτων τον προητοιμασμένον αυτώ φρικτόν θάνατον επενεγκόντες.

Τούτων εν τω κατωτέρω ορόφω της οικίας διαπραττομένων, ο εν τω δευτέρω κοιμώμενος πρεσβύτερος υιός Στέργιος, εικοσιεπταετετής την ηλικίαν, τας οιμωγάς και γόοους των κατακρεουργημένων ακούσας, ηγέρθη παραχρήμα και ηθέλησε να κατέλθει την κλίμακα ωσεί φρενήρης γενόμενος αλλά η καταλαβούσα αυτόν σύγχυσις και παραζάλη, το επικρατούν πυκνόν σκότος ώστε μη διακρίνειν την θύραν και αι προτροπαί και παρακλήσεις της συζύγου του, εννοησάσης τον επαπειλούντα αυτόν όλεθρον, συνεκράτησαν αυτόν εν τω δωματίω αναμένοντα μαθείν αργότερον τα συμβάντα. Πλην ηγνόει ο δυστυχής ότι το αυτό και τούτω η ειμαρμένη επεφύλασσε μοιραίον τέλος διότι οι κακούργοι αντιληφθέντες του ύπερθεν αυτών προξενηθέντος θορύβου και των φωνών και κατανοήσαντες ότι το τρίτον θύμα αυτών εκρύπτετο εκεί, ανήλθον μετά σπουδής την κλίμακα και εκβιάσαντες την θύραν συνέλαβον αυτόν και κατεβίβασαν εις τον κάτω όροφον, ένθα κατακρεουργημένα έκειντο τα πτώματα του πατρός και αδελφού, ρίψαντες αυτόν επί του κοιμωμένου βρέφους αυτού. Η εξηκοντούτις μήτηρ εν τη απογνώσει και απελπισία αυτής εξαφθείσα ώρμησεν εν τω μέσω των δολοφόνων, αλλά τα κατενεχθέντα κατ’ αυτής τραύματα έρριψαν αυτήν χαμαί ημιθανή, μεθ’ ο οι θεοστυγείς δολοφόνοι ήρξαντο του απαισίου αυτών έργου, εφαρμόσαντες και κατά τούτου οία και κατά του αδελφού του φρικώδη βασανιστήρια, υφ’ α τον μαρτυρικόν και ούτος υπέστη θάνατον.

Ούτω δε περάναντες το προμεμελετημένον στυγερόν κακούργημα εις μεν τας νεαράς συζύγους επιτάσσουσι ν’ απέλθωσι παρά τοις γονεύσιν αυτών προς αναζήτησιν νέας τύχης, προσειπόντες αυτές ότι εις τούτους τοιαύτη ήρμοζε τιμωρία, εις δε την οικίαν προς συμπλήρωσιν της καταστροφής θέτουσι πυρ και απέρχονται αυτής προς τους αναμένοντας αυτούς ομοτίμους συντρόφους.

Το πυρ μετεδόθη εντός ολίγου εις όλην την οικίαν και αι φλόγες ήδη εξέρχονται της στέγης αυτής αλλ’ ουδείς τολμά να εξέλθη της οικίας αυτού, καθόσον από της εισόδου των ληστανταρτών εν τω χωρίω πυκνοί και συνεχείς πυροβολισμοί ενέσπειραν τον πανικόν εις τους χωρικούς και κρατούσιν αυτούς εντός των οικιών. Τολμηρότερος και γενναιότερος πάντων αναδείκνυται γέρων τις, όστις με προφανή κίνδυνον της ζωής του εισέρχεται εντός της καιομένης οικίας και κατορθώνει να σύρει εις την αυλήν την ημιθανή γραία και τα πτώματα μόνον του πατρός και του πρεσβυτέρου υιού, του πτώματος του νεωτέρου εναπολειφθέντος εντός των φλογών.

Περί την ογδόην ώραν τουρκιστί, αποχωρησάντων των ληστανταρτών, οι τολμηρότεροι των κατοίκων ορθοδόξων εξέρχονται και κατορθούσι να περιορίσωσι το πυρ. Μετ’ ου πολύ δε μεταδίδεται η είδησις της εν τω χωρίω επελεύσεως των ληστανταρτών και του διαπραχθέντος κακουργήματος τω Νομάρχη, διαταγή του οποίου απέρχεται εσπευσμένως επί τόπου μεθ’ ικανού αριθμού χωροφυλάκων ο αρχηγός της χωροφυλακής προς καταδίωξιν των κακούργων, μετ’ αυτόν δε και ο μερκέζ – καιμακάμης προς εξακρίβωσιν των συμβάντων και ενέργειαν των προσηκουσών συλλήψεων και ανακρίσεων.

Την δε πρωίαν πληροφορηθείς περί των διαδραματισθέντων, ουχί βεβαίως ως ταύτα συνέβησαν, αναχωρώ αυθωρεί δια το ειρημένον χωρίον, συμπαραλαβών δύο των ανθρώπων μου και ένα ιερέα, τούτο μεν προς εξακρίβωσιν των κακουργημάτων εξ ιδίας αντιλήψεως, τούτο δε προς παρηγορίαν των παθόντων και ενθάρρυνσιν των λοιπών ορθοδόξων.

Η εν τω χωρίω απροσδόκητος παρουσία μου συνεκίνησεν επί μάλλον τους ορθοδόξους κατοίκους, οίτινες με οφθαλμούς πεπληρωμένους δακρύων, με καρδίαν υπό αρρήτου οδύνης συνεχομένην, ησπάζοντο την χείραν μου, διεκτραγωδούντες την απέλπιδα θέση αυτών και εξαιτούμενοι έλεος και προστασίαν.

Εννοείται ότι δεν έλειψα τους προσήκοντας επί τη δεινή ταύτη περιστάσει παρηγόρους και ενθαρρυντικούς λόγους να προσείπω αυτοίς, όπως εγκαρτερήσωσι και μη μικροψυχήσωσι προ του φοβερού και σπαραξικαρδίου δυστυχήματος. Αλλά τους αυτούς λόγους δεν ηδυνήθην να επαναλάβω ότε μετ’ ολίγον μετέβην ίνα ίδω τα θύματα των απαισίων δολοφόνων. Η αποκαλύψις αυτών εν υπαίθρω κατακειμένων, απεκάλυψε προ των ομμάτων μου φρικαλέον, αποτρόπαιον θέαμα. Η δια γραφίδος επί του χάρτου πιστή αναπαράστασις αυτού καθίσταται πάντη αδύνατος. Επί τη θέα των πτωμάτων η γλώσσα μου δεσμεύεται, η διάνοιά μου σκοτίζεται, ακουσίως οπισθοδρομώ, ρίγος διατρέχει όλα τα μέλη του σώματός μου, τα γόνατά μου αισθάνομαι τρέμοντα και καμπτόμενα, την δε καρδίαν μου δεινώς πάλλουσαν και έξω του στήθους εκθρώσκουσαν. Είναι αδύνατον να φαντασθή τις ότι ανθρωπίνη καρδία δύναται να αποτολμήση τοιαύτην εγκληματικήν πράξιν.

Και όμως εις τα στέρνα των μιαιφόνων οπαδών του βουλγαρικού κομιτάτου εγκλείεται καρδία και της των θηρίων θηριωδεστέρα.

Υπό συγκινήσεως απεριγράπτου, αλλά και αγανακτήσεως εν ταυτώ κατεχόμενος, αποστρέφω τα βλέμματά μου από των θυμάτων προς την εγγύς κατακειμένην αναίσθητον σχεδόν εκ των τραυμάτων γραίαν, περί ης η δέουσα λαμβάνεται μέριμνα, όπως μετενεχθή εις Θεσσαλονίκην και ης η θέσις παρίσταται απελπιστική. Υπολείπεται ήδη η ανεύρεσις του πτώματος του τρίτου θύματος, όπερ τέλος κατόπιν πολλών κόπων ανακαλύπτεται υπό τα φλέγοντα εισέτι ερείπια και μεταφέρεται απηνθρακωμένον πλησίον των άλλων. Η θέα αυτού έτι φρικαλεωτέραν εμποιεί αίσθησιν και ακατάσχετα φέρει τα δάκρυα υπό των οφθαλμών πάντων.

Γάλλος δημοσιογράφος ελθών προς θέαν των θυμάτων εδάκρυε διαρκώς και έλεγεν ότι το προκείμενον κακούργημα είναι πρωτάκουστον εις τα χρονικά των ποινικών δικαστηρίων όλου του κόσμου. Παραμείνας επί δύο εισέτι ώρας εν τω χωρίω και διατάξας τους ιερείς ίνα προβώσιν εις την κηδείαν των θυμάτων μεθ’ όλης της απαιτούμενης εκκλησιαστικής τάξεως επανέκαμψα περί την δείλην εις Θεσσαλονίκην. Αφικόμενος δε εις την μητρόπολιν διηυθύνθην αμέσως εις το διοικητήριον παρά τω Νομάρχη προς ον δια των ζοφερωτέρων χρωμάτων εκθέσας τα διαδραματισθέντα εντόνους εποιησάμην παραστάσεις και παρεκάλεσα την εξοχότητά του, όπως προνοήσει δραστηρίως περί της συλλήψεως και παραδειγματικής τιμωρίας των ενόχων και των συνεργών αυτών, ων πιθανότατα πολλοί εισίν εκ του ιδίου χωρίου, και ως και περί της εξασφαλίσεως των χριστιανών από νέας εν τω μέλλοντι επιδρομής των κακούργων δια της παραμονής εν τω χωρίω ικανής στρατιωτικής φρουράς μη παραλείψας επί τη αφορμή ταύτη ίνα την αυτήν ποιήσωμαι αυτώ σύστασιν και περί άλλων χωρίων, ένθα προς τοις ορθοδόξοις υπάρχουσι και σχισματικοί.

Η εξοχότης του πάνυ ευμενώς τας παρακλήσεις και συστάσεις μου αποδεξάμενος, και την εγκάρδιον αυτού λύπην επί τοις διαδραματισθείσιν εκδηλώσας υπεσχέθη και διεβιβαιώσατό μοι ότι περί όλων τούτων καθηκόντως θέλει προνοήση, τας προσηκούσας δίδων τοις αρμοδίοις διαταγάς.

Κατά την επάνοδόν μου εκ του χωρίου συνήντησα καθ’ οδόν μεταβαίνοντας εκείσε τους υποπροξένους της Ρωσσίας, Αυστρίας και Γερμανίας μετά των διερμηνέων των οικείων προξενείων, τον ανταποκριτήν του «Χρόνου» του Λονδίνου κ. Δόνασον μετά του διερμηνέως του αγγλικού προξενείου και άλλους ξένους ανταποκριτάς εφημερίδων και δημοσιογράφους.

Ο δε της Ελλάδος πρόξενος κ. Λ. Κορομηλάς από πρωίας είχε μεταβή επί τόπου και παρέμεινεν εν τω χωρίω μέχρι της αναχωρήσεώς μου εκείθεν.

Αι εκ του στυγερού τούτου κακουργήματος εντυπώσεις υπήρξαν παρά πάσιν ανεξαιρέτως οδυνηρόταται και δυσμενέσταται δια τους βουλγάρους, ιδία δε παρά τοις ξένοις, οίτινες είτε εξ εσφαλμένης αντιλήψεως και κρίσεως είτε εξ άλλων λόγων και ελατηρίων κινούμενοι αλλοίαν περί των κακουργιών του βουλγαρικού κομιτάτου είχον γνώμην και αλλοία συνεπώς έγραφον και εδημοσίευον, αποδίδοντες εκάστοτε εις ταύτας τον χαρακτήρα των κοινών εγκλημάτων.

Ταύτα εν ατελεί περιγραφή μεταδίδων τη Μητρί Εκκλησία και τας ευχάς και ευλογίας της Υμετέρας θειοτάτης Παναγιότητος επικαλούμενος, διατελώ

Εν Θεσσαλονίκη τη 17 Αυγούστου 1904.

Της Υμετέρας Θειοτάτης και προσκυνητής μοι Παναγιότητος ταπεινότατος θεράπων

Ο Θεσσαλονίκης ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

Τα σκάνδαλα της Επιδαύρου. Podcast

 Ένα ηχητικό ντοκιμαντέρ του Άρη Δημοκίδη για τη συναρπαστική ιστορία των πιο αμφιλεγόμενων παραστάσεων στο γνωστότερο θέατρο της χώρας

*Συνεργάτις περιεχομένου: Ελένη Καλέση 

**Μουσική επένδυση: Nalyssa Green / Pan Pan / New*Deal / Teo x3 / Petros Satrazanis / Epidemic Sound

***Τα αποσπάσματα απ’ την ΕΡΤ προέρχονται απ’ το Αρχείο της ΕΡΤ, το οποίο ευχαριστούμε θερμά για την άδεια χρήσης.

Κάλπικη Λίρα

 Ήταν τρεις μέρες πριν μπει το 1956 όταν μια ελληνική ταινία θα έγραφε ιστορία στον παλιό ελληνικό κινηματογράφο και όχι μόνο. Στις 28 Δεκεμβρίου του 1955 προβάλλεται για πρώτη φορά στους κινηματογράφους η "Κάλπικη λίρα" και ανοίγει τον δρόμο για τις σπονδυλωτές ταινίες στην Ελλάδα, όντας η πρώτη που γυρίστηκε και παίχτηκε ποτέ στη χώρα. Ένα αριστούργημα του ελληνικού κινηματογράφου που κατάφερε τελικά να ξεχωρίσει όχι μόνο στην χώρα μας αλλά παγκοσμίως κερδίζοντας μάλιστα και πολλές διακρίσεις. Μια κάλπικη λίρα κατάφερε να κερδίσει κοινό και κριτικούς προκαλώντας εκατοντάδες διθυραμβικά σχόλια. Πράγμα που κάνει ακόμη και σήμερα σε όποιον τη δει. Προκαλεί τα ίδια συναισθήματα ακόμη και μετά από περισσότερο από μισό αιώνα προβολής.

Στην πραγματικότητα βλέπουμε ταυτόχρονα την εξέλιξη τεσσάρων ιστοριών οι οποίες έχουν ένα κοινό στοιχείο. Και αυτό δεν είναι άλλο από μια κάλπικη λίρα. Η συγκεκριμένη λίρα μεταφέρεται με έναν ιδιαίτερο και έξυπνο τρόπο από τη μία ιστορία στην άλλη. Κατά τη διάρκεια της μεταφοράς υπάρχει αφηγητής, που συνδέει τις 4 αυτές ιστορίες. Ο ίδιος κλείνει την ταινία με τη φράση: "κάλπικη δεν είναι η λίρα σε αυτή την ιστορία… κάλπικο είναι, γενικά το χρήμα…". Αυτή η φράση περικλύει ουσιαστικά και το κεντρικό νόημα του αριστουργηματικού αυτού φίλμ.

Η πορεία προς την καταστροφή. Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος.

 Τέτοιες μέρες 103 χρόνια πριν, ο Ελληνισμός υπέστη μια ανεπανόρθωτη καταστροφή. Ήταν Αύγουστος του 1922 όταν οι Τούρκοι εξαπέλυσαν την τελική επίθεση εναντίων του Μικρασιατικού Μετώπου. Οι Έλληνες (στρατός και πληθυσμός), από ένα σημείο και μετά, σαν ένα σώμα  πάλεψαν για τη σωτηρία και τη φυγή. Οι τίτλοι τέλους έπεσαν στη Σμύρνη...

 Με ιδιαίτερη χαρά τον Αύγουστο του 2022, προ τριετίας, αποδέχθηκα την πρόταση της κας Άννας Ραφαηλίδου, προέδρου του Συλλόγου Γυναικών Ωραιοκάστρου Η Αρίστη, να εκφωνήσω μια ομιλία για τα εκατό χρόνια από την καταστροφή. Εργάστηκα επίπονα επί 1,5 μήνα συγκεντρώνοντας πλήθος ιστορικών πηγών  κυρίως από πρωταγωνιστές των γεγονότων. Η διάλεξη κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις: Στο πρώτο μέρος αναπτύχθηκαν οι ευθύνες των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής και στο δεύτερο και πιο ουσιαστικό μέρος παρουσιάστηκε βήμα προς βήμα η υποχώρηση του ελληνικού στρατού. Πλήθος από φωτογραφίες και χάρτες εμπλούτισαν το περιεχόμενο της ομιλίας.

 Η διάλεξη έλαβε χώρα στην αίθουσα διαλέξεων του Ο.Α.Ε.Δ. Ωραιοκάστρου και το περιεχόμενο της εκτιμώ ότι  αποτελεί πολύτιμο υλικό για το αρχείο του κάθε Έλληνα...

Ευχαριστώ πολύ το Σύλλογο Γυναικών Ωραικάστρου «Η Αρίστη», και την πρόεδρο του κα. Άννα Ραφαηλίδου, για την πρόσκληση που μου απεύθυνε προκειμένου να πραγματοποιήσω την ομιλία αυτή, για ένα θέμα που συγκινούσε, συγκινεί και θα εξακολουθεί να συγκινεί τα εκατομμύρια των απανταχού Ελλήνων.

  Θα ξεκινήσω την ομιλία, με τη στάση των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων και των Η.Π.Α., απέναντι στην ελληνική προσπάθεια επίλυσης του μικρασιατικού ζητήματος.

   Πριν όμως προχωρήσω στην ανάλυση της στάσης των Συμμάχων, θα ήθελα να αναφερθώ στις διαπραγματεύσεις, μεταξύ των συμμαχικών δυνάμεων, που έλαβαν χώρα στο Σαν Ρέμο της ιταλικής Ριβιέρας, τον Απρίλιο του 1920, λίγο πριν την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών.

  Οι εκπρόσωποι της Ιταλίας, της Αγγλίας και της Γαλλίας αλλά και της Ιαπωνίας και των Η.Π.Α., συναντήθηκαν στην ιταλική πόλη, προκειμένου να διαπραγματευθούν σε κορυφαίο επίπεδο, τα θέματα της Μέσης Ανατολής και της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εκείνη την εποχή η Ελλάς είχε αποβιβαστεί στη Σμύρνη, και είχε μάλιστα επεκτείνει τα όρια κατοχής, πέραν από αυτών που θα αναφέρονταν αργότερα στη Συνθήκη των Σεβρών. Σε αυτή τη διάσκεψη, θα σημειώσουμε ότι, η Ελλάς δε συμμετείχε ούτε ως απλός παρατηρητής.

1 Οι εκπρόσωποι Γαλλίας, Ιταλίας, Αγγλίας, Η.Π.Α. και Ιαπωνίας θα συναντηθούν στο Σαν Ρέμο της ιταλικής Ριβιέρας προκειμένου να συζητήσουν για το μέλλον των εδαφών της πρώην  Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υπό τη σκιά της έξαρσης του τουρκικού εθνικισμού.

  Το βασικό θέμα το οποίο τέθηκε στο τραπέζι, ήταν η διαπραγμάτευση σχετικά με την  περιοχή της Μοσούλης. Με μυστική γαλλοβρετανική συμφωνία, η Βρετανία ανέλαβε τον έλεγχο της Παλαιστίνης και της Μεσοποταμίας (άρα και της πετρελαιοφόρας περιοχής της Μοσούλης, την οποία οι Τούρκοι θεωρούσαν αναπόσπαστο έδαφος της επικράτειας τους), και η Γαλλία τον έλεγχο του Λιβάνου και της Συρίας, και επιπρόσθετα η Γαλλία εξασφάλιζε ότι θα τροφοδοτούνταν με το 25 τοις εκατό των πετρελαίων της Μοσούλης.

   Γαλλική και βρετανική ζώνη επιρροής στη Μέση Ανατολή μετά τη διάσκεψη του Σαν Ρέμο.

   Όσον αφορά το ζήτημα της ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία, επικυρώθηκαν μεν οι ελληνικές διεκδικήσεις με αρκετές βέβαια επιφυλάξεις, εκφράστηκε όμως από όλους προβληματισμός ως προς την δυνατότητα επιβολής τους. Ο ελληνικός στρατός θα έπρεπε τώρα αναπόφευκτα να συντρίψει τον τουρκικό εθνικισμό που είχε αναδειχθεί. Ο Βενιζέλος ανέλαβε αυτή την υποχρέωση, διέβλεψε όμως, ως έξυπνος διπλωμάτης, τη διάρρηξη του συμμαχικού μετώπου εξαιτίας των μεταξύ τους ανταγωνισμών, καθώς και την αδυναμία εκκίνησης ενός νέου πολέμου από τους συμμάχους στην Τουρκία. Κατανόησε πλήρως ότι η Ελλάς μόνη της, και με τις δικές της δυνάμεις, θα έπρεπε να επιβάλλει τους όρους της επερχόμενης Συνθήκης των Σεβρών στους Τούρκους.

    Γελοιογραφία της εποχής σχετικά με την εκλογική αναμέτρηση του 1920: Ο ψηφοφόρος εικονίζεται να πρέπει να επιλέξει μεταξύ Ελ. Βενιζέλου και Δ. Γούναρη, υπό το βλέμμα του πολέμου.

 

 Ακολούθησαν οι εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, κατά τις οποίες οι Βενιζελικοί με ένα περίπλοκο, σε παγκόσμια πρωτοτυπία εκλογικό σύστημα, καίτοι κέρδισαν σε ψήφους  έλαβαν όμως τις μισές έδρες στο κοινοβούλιο. Έτυχε να επισκεφθώ με τη Σχολή Αξιωματικών τους τάφους των Βενιζέλων το 2002, και να ρωτήσω σχετικά με τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 το διευθυντή του επισκέψιμου χώρου. Η απάντηση που έλαβα σχετικά με τον περίεργο εκλογικό νόμο ήταν η εξής: Ο Βενιζέλος ήθελε να δείξει στους Συμμάχους ότι έχει καθολική αποδοχή καθώς επίσης και να είναι περεταίρω ισχυρός στις διαπραγματεύσεις. Η αντιβενιζελική κριτική, από την άλλη, κατηγορεί το Βενιζέλο ότι επινόησε ένα τρόπο ώστε να αποσυρθεί, διαβλέποντας μετά το Σαν Ρέμο την απροθυμία των δυνάμεων της Αντάντ να εμπλακούν στρατιωτικά στο μικρασιατικό έδαφος. Υπενθυμίζουμε ότι κατά τις εκλογές δεν διαχώρισε την περιφέρεια της Αττικοβοιωτίας, η οποία κατακλύζονταν από φιλοβασιλικούς, σε δύο περιφέρειες, Αθηνών και Πειραιά, παρά τις πιέσεις των συνεργατών του, με αποτέλεσμα να μην εκλεγεί ούτε καν βουλευτής! Βέβαια η βενιζελική κριτική αποδίδει την σύσταση της περιφέρειας Αττικοβοιωτίας, σε πιέσεις των υποψήφιων βουλευτών της Βοιωτίας, οι οποίοι έλπιζαν σε ψήφους Αθηναίων για να εκλεγούν.

Τα συμπεράσματα σχετικά με τη στάση του Ελευθέριου Βενιζέλου τα αφήνω σε σας…

  Το κόμμα των Φιλελευθέρων κερδίζει σε ψήφους τις εκλογές, αντιπροσωπεύεται όμως από τις μισές έδρες στο ελληνικό  κοινοβούλιο. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν καταφέρνει να εκλεγεί ούτε καν βουλευτής.

Ας ξεκινήσουμε τις αναφορές μας στις Μεγάλες Δυνάμεις, με τη στάση της Μεγάλης Βρετανίας.

 

Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΑΣ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ.

  Θα αναφερθώ, φίλες και φίλοι, αρχικά, στη στάση της Μεγάλης Βρετανίας έναντι της Ελλάδας, κατά την περίοδο 1919-1922.

  Η Βρετανία και ο φιλέλληνας πρωθυπουργός Λόυντ Τζωρτζ, σε γενικές γραμμές υποστήριξαν την ελληνική προσπάθεια στη Μικρά Ασία. Η παραμονή της Ελλάδας στη Μικρά Ασία εξυπηρετούσε τη διατήρηση των Δαρδανελίων, των Στενών του Βοσπόρου, καθώς επίσης και άλλων στρατηγικών σημείων που κατείχε η Αγγλία στο μικρασιατικό έδαφος, μετά τη λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Σημαντική όμως επίδραση, στη στάση της Αγγλίας έναντι της Ελλάδας, άσκησε η αλλαγή που συντελέστηκε με τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, και η άνοδος της Αντιβενιζελικής παράταξης στην εξουσία. Είναι βέβαιο ότι όχι μόνο οι Άγγλοι, αλλά και γενικότερα οι Σύμμαχοι μας, δυσκολότερα θα μας   εγκατέλειπαν με τον Ελευθέριο Βενιζέλο στην εξουσία.

 Ο Βρετανός πρωθυπουργός κατά τα χρόνια της μικρασιατικής εκστρατείας Λόιντ Τζωρτζ, .

  Αξίζει να σημειώσουμε για τον τότε πρωθυπουργό της Αγγλίας Λόυντ Τζωρτζ το γεγονός ότι ήταν πολιτικά ευάλωτος. Ο βρετανός πρωθυπουργός, του οποίου το κόμμα, οι Φιλελεύθεροι, είχε διασπαστεί, παρέμενε στην εξουσία με τη στήριξη των συντηρητικών βουλευτών, οι οποίοι μαζί με βρετανούς στρατιωτικούς προέτασσαν σοβαρές αντιρρήσεις, για την ευνοϊκή στάση της Αγγλίας έναντι των Ελλήνων.

  Για τον Λόυντ Τζωρτζ, ο διάσημος σύγχρονος Άγγλος ιστορικός Γκάιλς Μίλτον συνοψίζει τη συμπεριφορά του έναντι των Ελλήνων, αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι: «Ενώ αρχικά πείστηκε από το Βενιζέλο, κατόπιν ένιψε τας χείρας του σαν Πόντιος Πιλάτος» . Ο μάστορας της ιστορικής αφήγησης Γκάιλς Μίλτον, που πρόσφατα έγραψε το Χαμένο Παράδεισο για τα γεγονότα της Σμύρνης, χαρακτήρισε το 1922, ως «την πρώτη μεγάλη ανθρωπιστική καταστροφή του 20^ου αιώνα», ασκώντας μέσα από το έργο του, δριμεία κριτική για την υποκριτική στάση της πατρίδας του πάνω στο μικρασιατικό ζήτημα.

  Κύριο μέλημα της βρετανικής πολιτικής μετά το τέλος του Μεγάλου Πολέμου ήταν η διευθέτηση των διαφόρων προβλημάτων με τους Γάλλους, τα οποία και είχαν προκύψει. Τα ζητήματα αυτά αφορούσαν κατά βάση την προστασία των Γάλλων από ενδεχόμενη γερμανική επίθεση. Έτσι λοιπόν, η Μεγάλη Βρετανία υπό αυτό το πρίσμα της φιλοτουρκικής γαλλικής πίεσης, θα παράξει, τελικά, περιορισμένη βοήθεια στους Έλληνες. 

  Ο Λόυντ Τζωρτζ, σε γενικές γραμμές, προώθησε τη στρατιωτική λύση του μικρασιατικού ζητήματος, με την κατάληψη και διατήρηση της γραμμής Εσκί Σεχίρ-Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ. Πρωτύτερα έχει ριχτεί στο τραπέζι, η άμεση κατάληψη της γραμμής Αττάλειας-Ηράκλειας, από βρετανό ανώτατο αξιωματικό στη Μικρά Ασία. Η γραμμή αυτή αυτή, θα μίκραινε σε ευθεία γραμμή το μήκος του μετώπου, θα άφηνε όμως πίσω της το ένα τρίτο της Μικράς Ασίας. Η στρατιωτική λύση, φυσικά, θα επιβάλλετω αποκλειστικά με τις θυσίες των Ελλήνων χωρίς ουσιαστική βοήθεια από τους Άγγλους, παρά μόνο ηθική στήριξη.

  Το φιλοκωνσταντινικό ρεύμα που είχε δημιουργήσει η Αντιβενιζελική παράταξη πριν τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, κυρίως από κομματικά στελέχη και όχι από τους υποψήφιους βουλευτές, ήταν τόσο μεγάλο που ούτε η ίδια μπορούσε πια να το αναχαιτίσει. Ο βενιζελικός τύπος με αιχμή του δόρατος την εφημερίδα Εμπρός κατηγορεί τους Αντιβενιζελικούς. Από την άλλη η εφημερίδα Σκριπ, η οποία συμπλέει με το λαϊκό χείμαρρο υπέρ του Κωνσταντίνου καθησυχάζει. Παραμονές του δημοψηφίσματος επιστροφής του Κωνσταντίνου, η Αντάντ με δύο διακοινώσεις προειδοποιεί την Αντιβενιζελική, πια, κυβέρνηση Ράλλη, για το ενδεχόμενο της επανόδου του άλλοτε φιλογερμανού βασιλιά στην Αθήνα και στο θρόνο.

  Η κυβέρνηση Ράλλη, και με την πίεση που δέχεται από τους ψηφοφόρους της, αγνοεί της προειδοποιήσεις και επαναφέρει τον ανεπιθύμητο στους συμμάχους βασιλιά. Έτσι οι σύμμαχοι και ειδικά οι Γάλλοι βρίσκουν το ιδανικό άλλοθι προκειμένου να διακόψουν τη βοήθεια προς τους Έλληνες, με συνέπεια το πρώτο ρήγμα στις σχέσεις Ελλάδας-Εγκάρδιας Συνεννόησης. Για τους Άγγλους βέβαια, επί της ουσίας, η επάνοδος του Κωνσταντίνου στο θρόνο έχει ελάχιστη σημασία, εάν ο Κωνσταντίνος τους κάνει τη δουλειά καλύτερα από το Βενιζέλο, τότε ¨γιατί όχι και με τον Κωνσταντίνο!¨

  Ο Κωνσταντίνος όμως στη Μικρά Ασία υπήρξε σκιά του εαυτού του. Βαριά άρρωστος ο βασιλιάς (θυμίζουμε ότι πέθανε λίγους μήνες μετά την καταστροφή), θα έχει μόνο συμβολικό ρόλο και όχι ουσιαστικό, κατά τις επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού. Ο άλλοτε στρατηλάτης της βαλκανικής εκστρατείας παρίσταται στη Μικρά Ασία μόνο ως σύμβολο, προκειμένου να ανυψώσει το ηθικό του στρατού. 

1)                                                  Άγγλος στρατηγός επιθεωρεί παρέλαση ελληνικής έφιππης μονάδας.

  Επανερχόμαστε τώρα ,στο προαναφερόμενο ζήτημα της διευθέτησης μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας και Γαλλίας, θεμάτων που αφορούσαν τη μεταπολεμική (και αναφερόμαστε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο) Γερμανία. Σε διάσκεψη που πραγματοποιείται, τον Ιανουάριο του 1921, στις Κάννες της Γαλλίας, επιτεύχθηκε μία ιδιαίτερη γαλλοβρετανική συμφωνία. Οι Βρετανοί θα συνέδραμαν τους Γάλλους σε περίπτωση γερμανικής επίθεση,ς και σαν αντάλλαγμα η Γαλλία αρχικά δέχθηκε (βρισκόμαστε ακόμη στην εποχή που προηγείται των γαλλοκεμαλικών επαφών) να υποστηρίξει τις αγγλικές επιδιώξεις στο μικρασιατικό ζήτημα, οι οποίες τότε προσδιορίζονταν στη δημιουργία καθεστώτος Αυτονομίας στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης, υπό την προστασία της Κοινωνίας των Εθνών (που ήταν ο Ο.Η.Ε. της εποχής) με Τούρκο και Έλληνα διοικητή. (Εδώ παρατηρούμε την κυνικότητα της πολιτικής των δύο υπερδυνάμεων, που θέτουν σε ίδια μοίρα τους μέχρι τότε συμμάχους τους Έλληνες, με τους εχθρούς τους και ταγμένους με τους Γερμανούς, Τούρκους, σε μια εποχή μάλιστα κατά την οποία κυριαρχούσε το Ιδεαλιστικό Πνεύμα στη Διεθνή Διπλωματία, με τα Δεκατέσσερα Σημεία της Διακοίνωσης του Αμερικανού Προέδρου Γουίλσον, που μεταξύ άλλων αναφέρονταν και στην υποχρέωση των Μεγάλων Δυνάμεων να προστατεύσουν την Αυτοδιάθεση των λαών).  Συμφωνήθηκε, ακόμη, και  μια μικρή ρύθμιση των συνόρων της Ανατολικής Θράκης (με μια μεταβολή υπέρ της Τουρκίας). Προγραμματίστηκε μάλιστα και μια συνάντηση μεταξύ Άγγλων και Γάλλων αντιπροσώπων, την 09-01-1921 ώστε να υπογραφεί η συμφωνία αυτονόμησης της Σμύρνης, συνάντηση η οποία όμως αναβλήθηκε. Τελικά μετά από επάλληλες αναβολές το σχέδιο έμεινε στα χαρτιά, δεν υπογράφηκε και ούτε ποτέ φυσικά εφαρμόστηκε.

  Από τις αρχές του 1921 οι Άγγλοι καλούν και εκπροσώπους των Κεμαλικών μαζί με την επίσημη σουλτανική κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης στο Λονδίνο μετά από πιέσεις Γάλλων και Ιταλών. Αντικείμενο των διπλωματικών διεργασιών αποτέλεσε η αλλαγή της Συνθήκης των Σεβρών που είχε υπογραφεί το καλοκαίρι του 1920. Ειδικότερα, αντικείμενο προβληματισμού αποτέλεσε εκ νέου η αλλαγή του καθεστώτος της Σμύρνης, και η παραχώρηση εδαφών από τους Έλληνες στην Ανατολική Θράκη. Η Βρετανία θα υποστηρίξει, και εδώ, χωρίς καμία πάλι υλική βοήθεια, τα ελληνικά δίκαια.

  Αργότερα, το 1922, μετά την αποτυχία κατάληψης και καταστροφής της Άγκυρας από τους Έλληνες, το κλίμα αλλάζει άρδην. Το Φεβρουάριο η Αγγλία, αρνείται ξανά να προσφέρει πολεμικό υλικό και χρήματα στην Ελλάδα, μετά από γραπτό αίτημα της ελληνικής κυβέρνησης. Μετέπειτα το Μάρτιο, οι Άγγλοι θα προτείνουν τρίμηνη ανακωχή με εδαφικές παραχωρήσεις από την Ελλάδα, δηλαδή αποχώρηση και από την περιοχή της Σμύρνης και παραχώρηση της μισής Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία. Αναφέρονταν και κάτι γενικόλογα, για την προστασία των χριστιανικών μειονοτήτων στην Τουρκία και των Μουσουλμανικών στην Ελλάδα. Η τότε ελληνική κυβέρνηση, αντισταθμίζοντας την κατάσταση σχεδόν δέχτηκε, όμως αρνήθηκε η Τουρκία, η οποία απαίτησε άμεση αναχώρηση του Ελληνικού Στρατού μετά την υπογραφή της ανακωχής. Από το σημείο αυτό και μετά οι Τούρκοι θα ζητούν την άμεση εκκένωση του μικρασιατικού εδάφους από τον ελληνικό στρατό και τις ελληνικές αρχές. Κάτι που η τότε κυβέρνηση ήταν αδύνατο να δεχθεί αφήνοντας τους ελληνικούς πληθυσμούς στο έλεος των Τούρκων.

  Θα κλείσουμε την αναφορά μας στους Άγγλους λέγοντας ότι οι Κεμαλικοί, την 24-04-1922, απαίτησαν πάλι την εκκένωση της Μικράς Ασίας από τον ελληνικό στρατό, εξαιτίας ωμοτήτων που δήθεν διέπραξαν οι Έλληνες εις βάρος μουσουλμανικών πληθυσμών. Στην επιχειρηματολογία τους, οι Τούρκοι εξέφραζαν φόβους, ότι τα έκτροπα θα επαναληφθούν από τους Έλληνες στρατιώτες. Η ελληνική κυβέρνηση, με μια μακρά διακοίνωση απέρριψε τις τουρκικές κατηγορίες ως ανυπόστατες. Θα πρέπει τέλος να πούμε ότι η αγγλική πολιτική, λίγο πριν το τέλος, όπως και η αγγλική κοινή γνώμη ,μεταστράφηκε πάλι υπέρ μας, εξαιτίας των ωμοτήτων των Κεμαλικών εις βάρος χριστιανικών πληθυσμών στην Ανατολή.

 

 

ΟΙ ΕΥΘΥΝΕΣ ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ.  

Αφήνουμε τη Μεγάλη Βρετανία και συνεχίζουμε την αναφορά μας στις μεγάλες δυνάμεις, με τη στάση μιας άλλης νικήτριας δύναμης του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, της Ιταλίας.

Η ιταλική ζώνη κατοχής, όπως προβλέπονταν από τη Συνθήκη των Σεβρών, το καλοκαίρι του 1922.

 Με τη συμφωνία του Σάικς Πικό, το 1916 η Βρετανία και η Γαλλία καταμέρισαν τις αραβικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Ιταλία, ως σύμμαχος χώρα, αντέδρασε σε εκείνο το μοίρασμα, και έτσι με τη νεώτερη συμφωνία, του Σαν Ζεν Μαρίν ,το 1917, έλαβε ενισχυμένα εδαφικά δικαιώματα στη Μικρά Ασία, συμπεριλαμβανομένης και της πόλης της Σμύρνης.

  Παρά το γεγονός ότι οι σύμμαχοι, μετά τη λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, παραχώρησαν σημαντικά μικρασιατικά εδάφη στους Ιταλούς, οι τελευταίοι δεν έμειναν ικανοποιημένοι. Οι Ιταλοί ένοιωθαν αδικημένοι κυρίως επειδή οι σύμμαχοι τους είχαν τάξει τη Σμύρνη, η οποία τελικά το 1919 αποδόθηκε στην Ελλάδα. Τολμούμε να πούμε ότι η ανάδειξη του Μουσολίνι στην ιταλική πολιτική σκηνή ,είχε ως βασικό αίτιο τη δυσαρέσκεια των Ιταλών, όσον αφορά την αντιμετώπιση τους στο μοίρασμα των μικρασιατικών εδαφών. Μετά τον Μεγάλο Πόλεμο χάθηκαν τα ιμπεριαλιστικά σχέδια της Αυστρίας, ενώ ταυτόχρονα ενισχύθηκαν εκείνα της Ιταλίας.  Η Ιταλία θεώρησε και μόνο την παρουσία της Ελλάδας στη Μικρά Ασία ως πρόκληση, και γενικότερα λειτούργησε με πνεύμα αντιζηλίας απέναντι μας. 

1)    

   Ιταλικές κατοχικές δυνάμεις στην Ανατολία. Φυλάκιο σε ιταλικό χαράκωμα.

  Σε στρατιωτικούς κύκλους αλλά και σε συντροφιές Λεβαντίνων στη Σμύρνη, κατά τη διάρκεια της ελληνικής κατοχής, συζητιόταν οι προθέσεις των Ιταλών να κατασκευάσουν ένα μεγάλο λιμάνι νότια της Σμύρνης, πολύ πιθανόν κοντά στην Έφεσο, ώστε να αποτελέσει αντίβαρο στο αντίστοιχο της Σμύρνης. Στη Σμύρνη επίσης ακούγονταν έντονα ότι οι Ιταλοί, κατέβαλαν συστηματικές προσπάθειες προκειμένου να κερδίσουν την εύνοια της Τουρκίας:

1)     1) Αποδέχθηκαν, να ανοίξουν οι Κεμαλικοί πρεσβεία στη Ρώμη (το επονομαζόμενο «Γραφείο Αντιπροσωπεύσεως»).

2)   2) Εφοδίαζαν με ναυλωμένα από αυτούς πλοία τους Τούρκους (ήταν μια φήμη που δε διαψεύστηκε ποτέ με πειστικό τρόπο). Από τον Οκτώβριο του 1921, μάλιστα, πολεμικά τους πλοία (μαζί με τα γαλλικά) μετέφεραν πολεμικό υλικό στους Τούρκους εθνικιστές.

3)     3) Στην Αττάλεια, τέλος, αποδέχθηκαν την ίδρυση στρατοπέδου εκπαίδευσης από τους Κεμαλικούς.

  Δεν ήταν λίγες οι επιθέσεις που δέχονταν η ελληνική ζώνη κατοχής από τους Τούρκους ληστές. Οι Τούρκοι παγίωσαν μια τακτική, σύμφωνα με την οποία πραγματοποιούσαν επιδρομές από εδάφη της ιταλικής ζώνης και επανέκαμπταν σ’ αύτη. Πάντα φυσικά με την ανοχή των ιταλικών αρχών κατοχής.

 Θα πρέπει εδώ να σταθούμε και στην άποψη του Γενικού Πρόξενου των Η.Π.Α., στη Σμύρνη, Τζωρτζ Χόρτον, ότι εάν η Ιταλία ήταν στη θέση της Ελλάδας στη Σμύρνη θα είχε την ίδια τραγική τύχη με τη χώρα μας. Άρα τελικά ίσως της βγήκε σε καλό ,το γεγονός ότι δεν της αποδόθηκε η περιοχή.

    Οι Ιταλοί  μετά τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου απαίτησαν μεγάλες εδαφικές αξιώσεις στη Μικρά Ασία. Εικόνα από πρωτοσέλιδο ιταλικής εφημερίδας (La Domenica del Corriere, 1919).

  Όσα προαναφέραμε όμως ήταν λίγα, μπροστά στη συμφωνία που τελικά υπέγραψαν οι Ιταλοί με τους Κεμαλικούς. Μια συμφωνία η οποία ρύθμιζε την αποχώρηση των ιταλικών κατοχικών δυνάμεων από τη Μικρά Ασία, αντισταθμίζοντας την με σημαντικά οικονομικά οφέλη για αυτούς. Ειδικότερα, ο κόμης Σφόρτσα υπέγραψε με εκπρόσωπο του κεμαλικού κινήματος συμφωνία που παρείχε στην Ιταλία μεγάλα οφέλη οικονομικής φύσης: Κεφαλαιούχοι Ιταλοί θα αποκτούσαν δικαίωμα προτεραιότητας στις επαρχίες Αττάλειας, Μούλγου και Μποντούρ, καθώς επίσης και στη μεταλλειοφόρο λεκάνη της Ηράκλειας. Σε αντιστάθμισμα, η Ρώμη θα αναλάμβανε την υποχρέωση της υποστήριξης των τουρκικών αξιώσεων κατά των Ελλήνων. Η αποχώρηση των ιταλικών στρατευμάτων από τη ζώνη της Αττάλειας ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του 1922.

  Και  κλείνουμε την αναφορά μας στους Ιταλούς, αναφέροντας ότι η ανωτέρω συμφωνία καταψηφίστηκε από την Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας ως ¨Φιλοδυτική¨, εντούτοις όμως εφαρμόστηκε με ακρίβεια στην πράξη. Θα προχωρήσουμε παρακάτω, και θα παρακολουθήσουμε τη μεταστροφή, υπέρ των Τούρκων, της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής.

 

 

Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ.

  Από την εποχή ακόμη των σταυροφοριών, οι Γάλλοι θεωρούσαν ότι η Εγγύς Ανατολή τους ανήκει. Οι Γάλλοι, επίσης, έβλεπαν την Ελλάδα σαν βρετανικό προτεκτοράτο. Θεωρούσαν, επομένως, ότι οι Βρετανοί με όργανο την Ελλάδα, από την ίδρυση του ελληνικού βασιλείου, απειλούσαν τα συμφέροντα τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

 

1)                                                                                    Η γαλλική ζώνη κατοχής στη Μικρά Ασία.

  Η στάση των Γάλλων, ενισχύθηκε και από το ασίγαστο μίσος που έτρεφαν για το βασιλιά Κωνσταντίνο, βλέποντας μάλιστα ότι η βρετανική κυβέρνηση εξακολουθούσε να στηρίζει τους Έλληνες, και μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου και την άμεση επάνοδο του Κωνσταντίνου, σκανδαλίζονταν περισσότερο.

  Έχει προηγηθεί η Μάχη των Αθηνών το 1915. Όταν κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, γαλλικό άγημα αποβιβάστηκε στον Πειραιά και έφτασε μέχρι την Αθήνα, για να κατάσχει πολεμικό υλικό από τις ελληνικές στρατιωτικές αποθήκες. Η φρουρά αντιστάθηκε και οι Γάλλοι προχώρησαν σε επίδειξη δύναμης (4 Έλληνες αξιωματικοί και 26 οπλίτες νεκροί, ενώ οι απώλειες για τους συμμάχους ήταν 60 νεκροί μεταξύ των οποίων 6 αξιωματικοί.)

  Πρέπει να πούμε ότι οι Γάλλοι ανταγωνίζονταν τους Άγγλους σε επενδύσεις κρατικών και ιδιωτικών κεφαλαίων στην Τουρκία, και γενικότερα είχαν μακρόπνοα σχέδια για την Τουρκία. Δραστηριότητα, επιπλέον, ανέπτυσσε και η Καθολική εκκλησία, ενώ ταυτόχρονα ένα μεγάλο δίκτυο σχολείων χρηματοδοτούνταν στη Μικρά Ασία από το γαλλικό κράτος.

  Γάλλοι (αλλά και Ιταλοί) από την αρχή των γεγονότων, απαγορεύουν στο ελληνικό πολεμικό ναυτικό να κάνει νηοψίες σε εμπορικά πλοία που μπαίνουν στα τουρκικά λιμάνια. Και φυσικά οι άλλοτε «προστάτες των χριστιανών» λουφάζουν στα πλοία τους και παρακολουθούν τη σφαγή των Ελλήνων στη  Σμύρνη. 

Ο Φρανκλίν Μπουγιόν με τον Αττατούρκ. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί στη Σμύρνη λίγο μετά την καταστροφή.

  Μετά την αποτυχία του ελληνικού στρατού στο Σαγγάριο οι Γάλλοι, απροκάλυπτα πια, συντάσσονται με τους Τούρκους. Τον Οκτώβριο του 1921, και συγκεκριμένα την 20 Οκτωβρίου, ο φρακολεβαντίνος βουλευτής και πρώην υπουργός Φρανκλίν Μπουγιόν, εν ονόματι της Γαλλικής Δημοκρατίας υπογράφει χωριστή συνθήκη με τους Τούρκους. Τα βασικά σημεία του Γαλοκεμαλικού Συμφώνου που εξαντλούνταν σε 13 άρθρα ήταν τα εξής:

1)     1)Λήξη της εμπόλεμης κατάστασης μεταξύ Γαλλίας-Τουρκίας.

2)  2) Εκκένωση εδαφών τα οποία κατείχαν οι Γάλλοι (προβλεπόμενα από τη Συνθήκη των Σεβρών).

3)     3) Και ανταλλαγή αιχμαλώτων.

 

 Η κατεχόμενη (από το 1919) Κυλικεία και το λιμάνι της Μερσίνης, το Δεκέμβριο του 1921 εγκαταλείπονται, και σχεδόν άμεσα εγκαθίστανται τουρκικές αρχές. Πρέπει να σημειώσουμε και ότι ήταν διάχυτη η επιθυμία των Γάλλων για εκεχειρία στην Κυλικεία.

  Ολόκληρος ο γαλλικός οπλισμός παραδίδεται στους Κεμαλικούς, ήταν μια παράμετρος η οποία μπήκε τελευταία στη συμφωνία. Η παράδοση του πολεμικού υλικού στους Τούρκους συντελέστηκε, τελικά, με πρωτοβουλία του ίδιου του Μπουγιόν, παρά τη συμμαχική απαγόρευση παράδοσης πολεμικού υλικού σε Ελλάδα και Τουρκία, από τον Αύγουστο του 1921. Το γεγονός αυτό εξέγειρε φυσικά την κοινή γνώμη στη Γαλλία. Οι Γαλλοκεμαλικές σχέσεις, όμως, δεν επηρεάστηκαν καθόλου από τις αντιδράσεις, καθώς η γαλλική κυβέρνηση ζύγισε καλά και τις ενδεχόμενες αντιδράσεις μουσουλμάνων υπηκόων της στις τότε γαλλικές αποικίες. Αντιδράσεις τις οποίες υποδαύλιζε δίκτυο κεμαλικών πρακτόρων στις Γαλλικές Κτήσεις.

  Όσον αφορά την παράδοση του γαλλικού οπλισμού, πρέπει να σημειώσουμε ότι επρόκειτο για πολεμικό υλικό και εφόδια αξίας 200 εκατομμυρίων φράγκων. Το υλικό θα προορίζονταν δήθεν για τον εξοπλισμό της χωροφυλακής στην περιοχή. Όπλα, αεροπλάνα και πυροβολικό παραδόθηκαν στους Τούρκους, και ήταν αρκετά για να εξοπλίσουν 18.000 στρατιώτες, όσες δηλαδή ήταν οι γαλλικές κατοχικές δυνάμεις στην Κυλικεία. Το όφελος για τους εχθρούς μας ήταν διπλό, καθώς από το μέτωπο της Κυλικείας απελευθερώθηκαν 9.000 Τούρκοι στρατιώτες και απροσδιόριστα μεγάλος αριθμός ατάκτων, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στο κύριο μέτωπο (το Δυτικό), στο οποίο οι Τούρκοι αντιμετώπιζαν το σοβαρότερο αντίπαλο, δηλαδή εμάς.

   Η υπό γαλλική διοίκηση Συρία δέχεται Έλληνες πρόσφυγες από την Κυλικεία.

  Ο Κεμάλ, με τη συμφωνία αυτή, αναγνωρίζονταν επίσημα από μία ακόμη μεγάλη δυτική δύναμη, και ταυτόχρονα έκλεινε σιγά-σιγά τα δευτερεύοντα μέτωπα. Οι Γάλλοι ως αντίβαρο για την παραχώρηση της Κυλικεία πετυχαίνουν την αναγνώριση και αποδοχή από τους Τούρκους, της κατοχής της Συρίας. Το γαλλικό στρατό ακολουθούν αναγκαστικά 80.000 χριστιανοί ως πρόσφυγες, με προορισμό τη Συρία που τότε ήταν υπό γαλλική κυριαρχία. Πρόσφυγες στους οποίους απαγορεύτηκε, από τους Βρετανούς να εγκατασταθούν στην Κύπρο.

  Όλα αυτά γίνονται υπό το πρίσμα της σφαγής της γαλλικής φρουράς στην Ούρφα, την 10-04-1920, όπου βρήκαν με ύπουλο τρόπο, το θάνατο 190 Γάλλοι στρατιώτες. Ο Γάλλος διπλωμάτης Μπουγιόν μόλις η Σμύρνη θα γίνει στάχτη, θα τρέξει, θα συγχαρεί, θα αγκαλιάσει και θα φιλήσει το Μουσταφά Κεμάλ Αττατουρκ…

 

 

Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΣΣΔ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΥΣ.

  Η τότε Ε.Σ.Σ.Δ. είχε, ασφαλώς, τους περισσότερους λόγους να στραφεί εναντίον μας. Κατά  τη γνώμη μου η ρωσική στάση, και η μεταστροφή προς το τέλος αυτής, παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον στο ζήτημα της μικρασιατικής εκστρατείας.

  Μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής επανάστασης, το 1917, η Ρωσία αποσύρθηκε από τις εχθροπραξίες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Στο εσωτερικό της χώρας θα ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των υποστηρικτών του Κομουνισμού (Ερυθρός Στρατός) και των Αντικομουνιστών (Λευκός Στρατός). Οι δυτικές μεγάλες δυνάμεις, μεταξύ αυτών και η Ελλάς, υποστήριξαν, εν συνεχεία, έμπρακτα το Λευκό Στρατό.

 

1)    Ο Κεμάλ, παράλληλα με τις επιχειρήσεις, σύναψε την πρώτη συνθήκη με τη Σοβιετική Ρωσία, με την οποία συζητούσε από τον Ιούνιο του 1919. Με τη συνθήκη αυτή έλυσε το Αρμενικό και εξασφάλισε τα νώτα του και ταυτόχρονα, υποσχόμενος ότι θα οργανώσει τη νέα Τουρκία στα πρότυπα της Σοβιετικής Ρωσίας, εξασφάλισε οικονομική βοήθεια και στρατιωτική σε οπλισμό, πυρομαχικά κ.λπ.

1)    Ο Κεμάλ, παράλληλα με τις επιχειρήσεις, σύναψε την πρώτη συνθήκη με τη Σοβιετική Ρωσία, με την οποία συζητούσε από τον Ιούνιο του 1919. Με τη συνθήκη αυτή έλυσε το Αρμενικό και εξασφάλισε τα νώτα του και ταυτόχρονα, υποσχόμενος ότι θα οργανώσει τη νέα Τουρκία στα πρότυπα της Σοβιετικής Ρωσίας, εξασφάλισε οικονομική βοήθεια και στρατιωτική σε οπλισμό, πυρομαχικά κλπ.

  Πιο συγκεκριμένα, η Ελλάς συμμετείχε στην εκστρατεία των συμμάχων στην Ουκρανία, με αντάλλαγμα την διπλωματική υποστήριξη των Δυτικών, στις διεκδικήσεις μας σε Μικρά Ασία και Θράκη. Η βενιζελική κυβέρνηση, το 1919, απέστειλε ένα σώμα στρατού στην Ουκρανία, συνολικής δύναμης 23.000 ανδρών. Ταυτόχρονα, η Ελλάδα δεν αναγνώρισε την κυβέρνηση των κομουνιστών στην Ε.Σ.Σ.Δ.

  Οι Ρώσοι δεν αναγνώρισαν, όπως ήταν αναμενόμενο, ποτέ τη Συνθήκη των Σεβρών. Η αφορμή της μη αναγνώρισης ήταν η αποστολή του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος στην Ουκρανία, τα βαθύτερα αίτια όμως ήταν άλλα. Ο μεγάλος αθηναίος ιστορικός Θουκυδίδης διδάσκει και δημιουργεί μια μέθοδο προσέγγισης και ερμηνείας των ιστορικών γεγονότων μέσα από το διαχρονικό έργο του, το οποίο μπορούμε φυσικά να εργαλειοποιήσουμε, προκειμένου να βρούμε σε πολλές περιπτώσεις την άκρη του νήματος. Έτσι λοιπόν, πληροφορεί ότι πίσω από κάθε γεγονός υπάρχουν διάφορες αιτίες, πίσω όμως από τις αιτίες υπάρχει μια αιτία που ονομάζεται η «πιο αληθινή αιτία» Στην περίπτωση της στήριξης των Σοβιετικών στους Κεμαλικούς η «πιο αληθινή αιτία» εντοπίζεται, κατά την άποψη μου, στη διαμορφωθείσα κατάσταση μετά τη Συνθήκη των Σεβρών, η οποία επέτρεπε την ελεύθερη ναυσιπλοΐα στη Μαύρη Θάλασσα, γεγονός που έπληττε τα συμφέροντα της Ρωσίας και ταυτόχρονα την έθετε σε διαρκή κίνδυνο από νότο. Επιπλέον, ο Λένιν έβλεπε τον Κεμάλ, σαν φίλο και γείτονα που θα ευνοούσε τα συμφέροντα της Ε.Σ.Σ.Δ. σε Μαύρη Θάλασσα και Αιγαίο, και στο βάθος της σκέψης του, υπήρχε και η προοπτική συγκρότησης κομουνιστικού καθεστώτος στην Τουρκία, καθώς οι Τούρκοι εμφορούνταν τότε από έντονο αντιδυτικό πνεύμα, εξαιτίας της εισβολής τόσων ξένων στα μικρασιατικά εδάφη.

 

1)    «Μια μόνη σωτηρία υπάρχει. Να στραφούμε προς την Μόσχαν. Μάλιστα εις την σοβιετικήν Μόσχαν και να αναθέσουμε εις την σοβιετικήν κυβέρνησιν να μας βγάλη από το αδιέξοδον. Τα υψηλά και μεγάλα ιδανικά του Κομμουνισμού και της Ρωσσικής Επαναστάσεως εγγυώνται εις όλους τους λαούς την πλέον αμερόληπτον απονομή του δικαίου. Η Μόσχα ως διαιτητής μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδος είνε η μόνη διέξοδος (...) Εάν υπάρχη ακόμη καιρός για να προλάβωμεν την επερχόμενην θύελλαν και καταστροφήν, εάν εις τους αστούς κυβερνώντας πολιτικούς υπάρχη ίχνος πολιτικής φρονήσεως θα εγκολπωθούν το σύνθημά μας, προς την Μόσχαν» Άρθρο του Κορδάτου στο Ριζοσπάστη

  Έτσι λοιπόν τα εθνικά συμφέροντα των Σοβιετικών και των Τούρκων ταυτίστηκαν κατά φαινομενικά ανορθόδοξο και απίθανο τρόπο. Επί της ουσίας όμως οι δεσμοί που αναπτύχθηκαν μεταξύ τους είχαν τη βάση τους σε συγκεκριμένους στόχους και επιδιώξεις.

  Στην Άγκυρα η σοβιετική κυβέρνηση βοήθησε στο στήσιμο δύο εργοστασίων κατασκευής πυρίτιδας, με την τοποθέτηση εξοπλισμού, εγκαταστάσεων και πρώτης ύλης για την παραγωγή φυσιγγίων. Τέλη Ιουνίου του 1920 ο Γουσούφ Κεμάλ παρέδωσε στο Μουσταφά  Κεμάλ, γνωστό και ως Ατατούρκ, (δηλαδή πατέρα των Τούρκων) 1.000.000 χρυσά ρούβλια, χρήματα με τα οποία πληρώθηκαν οι μισθοί των αξιωματικών του.

  Τον Απρίλιο του 1921 παραδίδονταν επιπλέον 11.000.000 χρυσά ρούβλια και 100.000 οθωμανικές χρυσές λίρες, δηλαδή 80 εκατομμύρια χάρτινες λίρες της εποχής. Χρυσός και ρούβλια, που ισοδυναμούσαν με προϋπολογισμό ενός έτους και πολεμικές δαπάνες δύο ετών, για τους Τούρκους εθνικιστές.

  Με τη συνθήκη του Alexandropol, Νοέμβριο του 1920, αποφασίστηκε το μοίρασμα της Αρμενίας. Έτσι οι δύο χώρες απέκτησαν κοινά σύνορα. Στις 16/03/1921 με τη Συμφωνία της Μόσχας παραδόθηκε στη Γεωργία (τότε Σοβιετική Δημοκρατία) το Βατούμ και αποσπάστηκε από την Τουρκία το Καρς και το Αντραχάν. Η Συμφωνία της Μόσχας επικυρώθηκε λίγο αργότερα με τη Συνθήκη του Καρς μεταξύ Τουρκικής Προσωρινής Κυβέρνησης και Ε.Σ.Σ.Δ. Η Συνθήκη του Καρς δεν ήταν ίδια με τη Συνθήκη της Μόσχας, αλλά συνέχεια και επικύρωση αυτής. Έτσι ορίζονταν με ακρίβεια τα κοινά σύνορα της Τουρκίας με τις τρεις Υπερκαυκάσιες Σοβιετικές Δημοκρατίες (Γεωργία. Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν) και συντρίβονταν τα όνειρα των Ποντίων και των Αρμενίων για ανεξαρτησία.

 Από τις αρχές του 1922 μεταφέρονται αρκετές παρτίδες όπλων από τη Ρωσία στην Τουρκία. Ιδρύεται με ρωσικά χρήματα ορφανοτροφείο στην Τραπεζούντα για ορφανά παιδιά που χάσανε τους γονείς τους στον πόλεμο. Την ίδια εποχή κατά την οποία οι Ρώσοι μεριμνούν για τα ορφανά των Τούρκων εθνικιστών, χιλιάδες παιδιά χριστιανών στον Πόντο περιφέρονται σαν αδέσποτα σκυλιά σε κάμπους, πόλεις και βουνά. Οι γονείς αυτών των παιδιών είχαν δεχθεί τον τσαρικό στρατό σαν ελευθερωτή μερικά χρόνια πριν, και τον είχαν υποβοηθήσει, δημιουργώντας μέτωπα στα μετόπισθεν των Τούρκων. Χρήματα και δωρεές δίνονται επίσης για την κατασκευή τυπογραφείων και κινηματογράφων που θα εξυπηρετούσαν την τούρκικη προπαγάνδα.

  Από την αρχή μέχρι λίγο πριν το τέλος οι Σοβιετικοί στηρίζουν τους Τούρκους με εφόδια και χρυσό. Συγκίνηση ιδιαίτερη στη ρωσική κοινή γνώμη προκαλούν οι Τσέτες! Αυτοί οι αιμοδιψείς λύκοι στα μάτια των ομόδοξων Ρώσων φάνταζαν σαν επαναστάτες, παρόμοιοι με τους Μπολσεβίκους.

1)    Πλατεία Ταξίμ, Μνημείο Της Πολιτείας: Πίσω από τον Μουσταφά Κεμάλ και τον Φεβζί Τσακμάκ, στη δεύτερη σειρά, ο Μιχαήλ Φρούντζε (δεξιά) και ο Κλιμέντιος Βοροσίλωφ (αριστερά)

 

Η μεταστροφή της στάσης των Σοβιετικών.

 Στα τέλη της Άνοιξης του 1922 τα πράγματα αλλάζουν. Οι διμερείς σχέσεις μεταξύ Μπολσεβίκων-Κεμαλικών διακόπτονται. Η κεμαλική πρεσβεία στη Μόσχα κλείνει και οι υπάλληλοι της συλλαμβάνονται.

 Άγνωστο είναι σήμερα σε πολλούς ότι ο Καρλ Ράντεκ (Γραμματέας στο προεδρείο της Κομουνιστικής Διεθνούς) έφτασε στην Ελλάδα ως απεσταλμένος της Σοβιετικής Ένωσης με διαπίστευση υπογεγραμμένη από τον Ζηνοβίεφ και τον Τρότσκι.  Στην Αθήνα, ο Ράντεκ ήρθε άμεσα σε επαφή με το Γενικό Γραμματέα του Σοσιαλεργατικού Κόμματος. Εκτελών χρέη Γενικού Γραμματέα ήταν τότε ο Γιάννης Κορδάτος, ο οποίος ιστορεί και τα γεγονότα.

  Ο Ράντεκ μέσω του Κορδάτου συνάντησε το Νικόλαο Στράτο καθώς επίσης υπουργούς και παράγοντες του Γουναρισμού.

  Ο σοβιετικός απεσταλμένος τους δίνει να καταλάβουν ότι οι επαφές της Τουρκίας με τη Δύση έχουν απομακρύνει το ενδεχόμενο επιβολής κομουνιστικού καθεστώτος στην Τουρκία. Οι Μπολσεβίκοι θεωρούσαν, εξηγεί ο Ράντεκ, το κίνημα του Κεμάλ ως απελευθερωτικό αλλά τώρα έχει εκφυλιστεί. Οι αντιδραστικές δυνάμεις έλαβαν πάλι πολιτική δράση στην Τουρκία. Ο Κεμάλ έχει πια επαφές με τους Γάλλους Ιμπεριαλιστές και Κεφαλαιοκράτες. Η Τουρκία με ή χωρίς τον Κεμάλ θα προσανατολιστεί προς τη Δύση. Αναγκαστικά θα πάρει δάνεια από τη Δύση και θα φύγει από την αγκαλιά της Σοβιετικής Ένωσης.

Οι προτάσεις των Σοβιετικών, μέσω του Ράντεκ, ήταν σαφείς:

1)     1) Η Ε.Σ.Σ.Δ. είναι πρόθυμη να βοηθήσει την Ελλάδα να βγει από το αδιέξοδο της μικρασιατικής εκστρατείας. Θα παύσει να ενισχύει ηθικά και υλικά τον Κεμάλ.

2)     2)Θα ασκήσει επιρροή για την αυτονόμηση της Δυτικής Μικρασίας όπου κατοικούν χριστιανοί.

3)     3)Θα σταλεί διεθνής στρατός από Ελβετούς και Νορβηγούς, χώρες οι οποίες δε συμμετείχαν στο Μεγάλο Πόλεμο.

 

  Για αντάλλαγμα οι Σοβιετικοί ζητούν την de facto αναγνώριση τους από εμάς.

  Οι προτάσεις απορρίπτονται, ο Ράντεκ φεύγει από την Ελλάδα κακήν κακώς, και η χώρα μας παραμένει στο Δυτικό Μπλοκ.

 

 

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ Η.Π.Α. ΣΤΟ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ.

  Για τη στάση των Η.Π.Α. έναντι της Μικρασιατικής εκστρατείας εντοπίζουμε αρκετά στοιχεία στο συγκλονιστικό βιβλίο, του πρόξενου των Η.Π.Α. στη Σμύρνη Τζωρτζ Χόρτον Η μάστιγα της Ασίας (ένα βιβλίο που κατά τη γνώμη μου θα πρέπει να μελετήσουν όλοι οι Έλληνες).

1)    Ο πρόξενος των Η.Π.Α. στη Σμύρνη, αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, επιβεβαίωσε τις βαρβαρότητες των Τούρκων στο συγκλονιστικό έργο του Η μάστιγα της Ασίας.

 

  Ενεργός φιλέλληνας και αυτόπτης μάρτυρας της καταστροφής, ο Χόρτον, θα σώσει εκατοντάδες Έλληνες και Αρμένιους τις μέρες που καίγονταν η Σμύρνη. Ο αμερικανός πρόξενος θα δώσει τη δική του ερμηνεία για τα γεγονότα σημειώνοντας τα εξής:

  «Λίγους μήνες πριν την καταστροφή η έξαρση της φιλοτουρκικής προπαγάνδας στις Η.Π.Α. έφτασε στο αποκορύφωμα της. Ενθουσιώδη άρθρα δημοσιεύονται για τον Κεμάλ στον αμερικάνικο τύπο, από φιλότουρκους αρθρογράφους, αρκετοί από αυτούς σίγουρα πληρώνονται από τους Τούρκους. Χάρη στις περιουσίες των Ελλήνων και των Αρμενίων, που έχουν βάλει στο χέρι οι Τούρκοι, άνετα μπορούν και χρηματοδοτούν την προπαγάνδα. Επιπλέον, εξευρωπαϊσμένοι Τούρκοι της Κωνσταντινούπολης καλούν στα σαλόνια τους ξένους διπλωμάτες και προσπαθούν να πείσουν ότι τη φωτιά στη Σμύρνη έβαλε ο ελληνικός στρατός. Επιστρατεύουν μάλιστα για το σκοπό αυτό και όμορφες, μορφωμένες, χειραφετημένες χανούμισσες οι οποίες βγάζουν τα πέπλα τους και παρασύρουν στις κλίνες τους  διπλωμάτες.»

  «Αξιωματικοί που έρχονται στη Σμύρνη», συνεχίζει ο Χόρτον, «έχουν ρητή εντολή να μείνουν ουδέτεροι». Και καταλήγει: «Οι Αμερικανοί γίνονται γνωστοί ως τουρκόφιλοι και εξαργυρώνουν τη φιλία τους με τους Τούρκους για να πραγματοποιήσουν τα μακρόπνοα σχέδια τους στη νέα Τουρκία. Οι επιχειρηματίες θα ανέπτυσσαν την Τουρκία με έργα και θα γέμιζαν εφεξής  τις τσέπες τους.»

 

 

Β ΜΕΡΟΣ: Η ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ

  Θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε σε αυτό το Δεύτερο Μέρος της ομιλίας τη δραματική υποχώρηση του Ελληνικού Στρατού μετά την εκδήλωση της τουρκικής επίθεσης την 13.08.1922.

 

Ο νέος Αρχιστράτηγος Χατζηανέστης επιθεωρεί το μέτωπο

ΔΙΑΤΑΞΗ:

  Μετά το τέλος των επιχειρήσεων στο Σαγγάριο ποταμό, η Στρατιά διέθετε δώδεκα πλήρης μεραρχίες πεζικού και μία ταξιαρχία ιππικού. Ικανός, επίσης, αριθμός συνταγμάτων και μονάδων της Χωροφυλακής (τότε ήταν στρατιωτικό σώμα) βρίσκονταν στα μετόπισθεν ως μονάδες κατοχής. Αντικειμενικός στόχος αποτέλεσε η εξασφάλιση του συγκοινωνιακού κόμβου του Αφιόν Καραχισάρ, ο οποίος εκείνη την περίοδο είχε μείζονα στρατιωτική σημασία.

  Από την 23-05-1922, στη Σμύρνη έφτασε ο νέος Αρχιστράτηγος Γεώργιος Χατζηανέστης.  Σε συσκέψεις που έγιναν στην Αθήνα πριν την ανάληψη της Αρχιστρατηγείας, ο Χατζηανέστης, πρότεινε τη σύμπτυξη του μετώπου και την ταυτόχρονη αποδέσμευση των παλαιότερων κλάσεων, έθεσε ακόμη ως όρο, την υπαγωγή της Στρατιάς Θράκης στη Στρατιά της Μικράς Ασίας και τη μετονομασία της σε Δ΄ Σώμα Στρατού. Η κυβέρνηση θεώρησε τη σύμπτυξη ασύμφορή και μη επιτακτική. Ακολούθως, ο Αρχιστράτηγος, μετέβη στη Σμύρνη και άρχισε η επί δεκαπενθήμερο επιθεώρηση του μετώπου, θέτοντας ταυτόχρονα το σχέδιο της σύμπτυξης υπό μελέτη.

1)    Οι βασικές θέσεις των αντιπάλων δυνάμεων πριν την τελική επίθεση στους δύο τομείς: Βόρειο (Εσκί Σεχίρ) και Νότιο (Αφιόν Καραχισάρ).

  Νευραλγική σημασία είχε η διατήρηση της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ, οι δύο πλευρές της οποίας κάλυπταν τις σιδηροδρομικές γραμμές και τις επικοινωνίες προς τη Σμύρνη και το Εσκί Σεχίρ. Η εξέχουσα αποτελούσε το ασθενέστερο σημείο του μετώπου. Και κύριο μέλημα της Στρατιάς ήταν η διατήρηση της εξέχουσας.

  Το πρώτο σκέλος των ελληνικών δυνάμεων κατευθύνονταν προς βόρεια και κάλυπτε ανατολικά τις περιοχές του Σεϊντί Γαζή και του Εσκί Σεχίρ. Το βόρειο συγκρότημα είχε το στρατηγείο του στο Εσκί Σεχήρ και διέθετε πέντε μεραρχίες πεζικού (Γ΄ Σώμα Στρατού). Το δεύτερο σκέλος κάλυπτε νότια και δυτικά τις συγκοινωνίες προς Σμύρνη και Αφιόν Καραχισάρ.  Το στρατηγείο του νοτίου συγκροτήματος βρίσκονταν στο Αφιόν Καραχισάρ (τέσσερις μεραρχίες πεζικού, που συνέθεταν το Α΄ Σώμα Στρατού, συν το  Β Σώμα Στρατού στο αριστερό της διάταξης).

  Το σχέδιο σε περίπτωση τουρκικής επίθεσης στο νότιο συγκρότημα, ήταν άμυνα από το Α΄ Σώμα Στρατού και επίθεση (κάθοδος δηλαδή) από το Β΄ Σώμα Στρατού κατά των επιτιθέμενων.

  Αναμφίβολα το σχέδιο των Τούρκων θα ήταν ένα: Επίθεση στο Αφιόν Καραχισάρ, διάσπαση του μετώπου, απομόνωση των ελληνικών δυνάμεων βόρεια (Εσκί Σεχίρ) και κατατρόπωση τους μέσω ελιγμών από εσωτερικές γραμμές. Επιπρόσθετα το πανίσχυρο ελληνικό κέντρο εφοδιασμού του Αφιόν Καραχισάρ, που αποτελούσε τον πιο σοβαρό συγκοινωνιακό κόμβο, ήταν άμεσα εκτεθειμένο στις βολές του τουρκικού πυροβολικού.

 Οι Τούρκοι διέθεταν πέντε μεραρχίες ιππικού και τρεις μεραρχίες πεζικού απέναντι από το βόρειο συγκρότημα, και δέκα μεραρχίες πεζικού και δύο ιππικού απέναντι από το νότιο συγκρότημα. Επιπλέον είχαν τοποθετήσει και δύο μεραρχίες πεζικού στο Μένανδρο. Η μεταφορά του κύριου όγκου των τουρκικών δυνάμεων στο Νότο μετά την επιχείρηση κατάληψης της Άγκυρας από τον ελληνικό στρατό έγινε για τους εξής λόγους:

1)     1)Καλύτερες δυνατότητες κάλυψης των ανεφοδιαστικών ενεργειών, καθώς τα διαμερίσματα Ικονίου και Αδάνων είχαν μεγαλύτερη πλουτοπαραγωγική ικανότητα, καλύτερο οδικό δίκτυο, και το γεγονός ότι η σιδηροδρομική γραμμή προς Ικόνιο παρέμενε ανέπαφη (θυμίζουμε ότι το Σεπτέμβρη του 1921 0 Ελληνικός Στρατός είχε καταστρέψει τη σιδηροδρομική γραμμή προς Άγκυρα. Έτσι ουσιαστικά απονευροποίησε το ενδεχόμενο ισχυρής επίθεσης στο Βόρειο Συγκρότημα)

2)     2) Ανάγκη κάλυψης της κατεύθυνσης προς Ικόνιο από οποιαδήποτε ελληνική επιθετική ενέργεια.

3)     3) Διαχείμαση του τουρκικού στρατού υπό ευνοϊκότερες συνθήκες.

4)     4) Δυνατότητα ανάληψης επίθεσης εναντίον του πιο ευπαθούς σημείου του ελληνικού μετώπου: Της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ.

1)    Σχέδιο κατάληψης της Κωνσταντινούπολης. Το καλοκαίρι του 1922 η κατάσταση στο μικρασιατικό μέτωπο ήταν δραματική για τα ελληνικά στρατεύματα. Η ανάληψη της θέσης του Αρχιστράτηγου από τον Γεώργιο Χατζανέστη μετά την παραίτηση του Αναστάσιου Παπούλα τον Μάιο του ίδιου έτους, έδωσε «μία νέα πνοή, ισχυρά και γενναία, εζωογόνησε προς στιγμήν την αποχαυνωθείσα τούτην Στρατιάν» (Κωνσταντίνος Κανελλόπουλος, «Η Μικρασιατική Ήττα», Αθήναι 1936), ωστόσο δεν πρόσφερε ουσιαστικά αποτελέσματα την ίδια ώρα που ο Κεμάλ ετοιμαζόταν για τη μεγάλη αντεπίθεση εναντίον των Ελλήνων…

  Σχέδιο επί χάρτου, παρέμεινε και η επιχείρηση κατάληψης της Κωνσταντινούπολης, την οποία τόσο καλά είχε μελετήσει και σχεδιάσει ο Χατζηανέστης. Μετά το διπλωματικό αδιέξοδο η κυβέρνηση πίστευε ότι με την κατοχή ή με την απειλή κατάληψης Κωνσταντινούπολης, θα εξανάγκαζε τους Συμμάχους να πάρουν γρήγορες αποφάσεις.

  Συγκροτήθηκαν δύο μεραρχίες από θρακικές και μικρασιατικές μονάδες. Μέγα λάθος αποτελεί η πεποίθηση ότι η κατάρρευση του μετώπου οφείλετω στη μεταφορά των δυνάμεων στη Θράκη, σύμφωνα με την Επίτομη Ιστορία της εκστρατείας στη Μικρά Ασία (1919-22) της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού. Γιατί:

1)     1) Το 63^ο  Σύνταγμα Πεζικού ,ανακλήθηκε τον Αύγουστο στον τομέα του Μενάνδρου πριν ολοκληρώσει την αναχώρηση του ,εξαιτίας της επικείμενης εκεί τουρκικής επίθεσης.

2)     2) Το 62^ο Σύνταγμα Πεζικού ανακλήθηκε και παρέμεινε στη Σμύρνη.

 

 

  Ουσιαστικά αποσύρθηκαν έντεκα τάγματα και πέντε πυροβολαρχίες, από αυτές στα Α΄ και Β΄ Σώματα Στρατού (που δέχτηκαν το κύριο βάρος της τουρκικής επίθεσης), ανήκαν μόλις τέσσερα τάγματα και τρεις πυροβολαρχίες.

  Η έναρξη της επιχείρησης σχεδιάστηκε για την 16-07-1922, όμως τελικά δεν έγινε ποτέ, καθώς οι Μεγάλες Δυνάμεις την απαγόρευσαν αυστηρά. Έτσι η Ελλάς στερήθηκε μιας τεράστιας πολιτικής και στρατιωτικής επιτυχίας. Η κατάληψη της Βασιλίδος των πόλεων:

1)          1) Θα αύξανε τις διαπραγματευτικές δυνατότητες της χώρας για ειρηνική επίλυση.

2)   2) Θα εξοικονομούνταν αρκετές δυνάμεις για την απόκρουση της επακολουθούμενης τουρκικής επίθεσης τον Αύγουστο του 1922.

3)          3) Θα εκτόξευε το ηθικό του ελληνικού έθνους και του ελληνικού στρατού εκείνες τις κρίσιμες μέρες.

 

 

Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΣΤΟ ΑΦΙΟΝ.

1)    13.08.1922. Η πρώτη επίθεση. Βομβαρδισμός των ελληνικών θέσεων και επίθεση στους τομείς της 1ης και 4ης μεραρχίας.

  Η κύρια τουρκική επίθεση ξεκίνησε στις 05:00 τα χαράματα της 13.08.1922, με καταιγιστικό βομβαρδισμό εναντίων ολόκληρου του ελληνικού μετώπου. Με βολές ακριβείας, τα ελληνικά χαρακώματα ανασκάφτηκαν τελείως από τους Τούρκους. Οι δυνάμεις των χαρακωμάτων αποδεκατίστηκαν στην κυριολεξία, ενώ το κύριο βάρος του βομβαρδισμού, έπεσε από την αρχή στον τομέα της 1^ης μεραρχίας και στις προωθημένες θέσεις της 6^ης που ήταν παρατεταγμένες στην εξέχουσα.                                      

  Επρόκειτο για ένα σφοδρότατο και αποτελεσματικό βομβαρδισμό, που μέχρι τότε όμοιος του δεν είχε ξανασυμβεί στο μικρασιατικό μέτωπο. Το ελληνικό πυροβολικό παρά το ότι ήταν κατανεμημένο σε όλο το μέτωπο, αδυνατούσε να αντιδράσει αποτελεσματικά. Το τουρκικό πυροβολικό ήταν συντριπτικά υπέρτερο σε βλήματα, και με την ενίσχυση που είχε λάβει από Γάλλους, Ιταλούς και Σοβιετικούς διέθετε 1000 βλήματα ανά πυροβόλο, την ώρα που οι Έλληνες διέθεταν 100 ανά πυροβόλο. Ο επιτυχής, αυτής της πρώτης ώρας,  βομβαρδισμός του εχθρού υπήρξε καταλυτικός για τις μετέπειτα εξελίξεις.

1)    13.08.1922. Η πρώτη επίθεση. Βομβαρδισμός των ελληνικών θέσεων και επίθεση στους τομείς της 1ης και 4ης μεραρχίας.

  Στις 06:00 ξεκινά η επίθεση του τουρκικού πεζικού. Οι Τούρκοι εκμεταλλεύονται τα κενά και διεισδύουν στα μέτωπα της 1^ης και 4^ης μεραρχίας. Η θέση της 1^ης μεραρχίας καθίσταται από την αρχή δυσχερής, ταυτόχρονα παρενοχλείται από το τουρκικό ιππικό στα νώτα και τα πλευρά της. Αυτά γίνονται στη μία πλευρά της εξέχουσας, στην άλλη, στον τομέα της 7^ης μεραρχίας επικρατεί σχετική ηρεμία. Εκεί οι Τούρκοι πραγματοποιούν δευτερεύουσες επιθέσεις για να παραπλανήσουν τα ελληνικά στρατεύματα.

1)    Η διάταξη των ελληνικών δυνάμεων στο Καμελάρ. Η θέση του Πλαστήρα στο Καμελάρ, η οποία προκάλεσε έντονες συζητήσεις σχετικά με το εάν θα έπρεπε να επιτεθεί ενισχύοντας την 4η μεραρχία η όχι.

  Η 5^η μεραρχία, στις 08:30 διατάσετε από το στρατηγό Τρικούπη, που ηγείται του Α΄ Σώματος Στρατού, να επιτεθεί και να ανακαταλάβει τις θέσεις που είχαν χαθεί. Ο Δημαράς, διοικητής της 4^ης μεραρχίας έχει διαπιστώσει ότι η προσπάθεια του εχθρού στρέφονταν κατά του δεξιού της, έτσι ώστε να καταλάβει το ελληνικό κέντρο αντίστασης του Καμελάρ (που βρισκόταν μέσα στην εξέχουσα), καθώς επίσης και το κενό μεταξύ των δύο μεραρχιών, δηλαδή 1^ης και 4^ης , έτσι ώστε να τις απειλήσει και από τις δύο πλευρές. Συγκεκριμένα, ζητά να ενισχυθεί το δεξιό της από το απόσπασμα Πλαστήρα, δηλαδή το 5/42 σύνταγμα Ευζώνων, του οποίου τα δύο από τα τρία τάγματα βρίσκονταν στο στρατηγείο, πίσω από το χαμό που γινόταν, ενώ το τρίτο χρησιμοποιούνταν  στο Αφιόν, ως φρουρά της πόλης. Μαζί με το 5/42 ήταν και η 13^η μοίρα ορεινού πυροβολικού.

1)    Ο Μαύρος Καβαλάρης του Ελληνικού Στρατού όπως χαρακτηρίστηκε κατά τη διάρκεια της δράσης του στα Μικρασιατικά Κράσπεδα.

  Η όλη στάση του πλαστήρα σε εκείνη την κρίσιμη στιγμή προκαλεί ορισμένα ερωτηματικά. Ο Πλαστήρας έφτασε στο σημείο μαζί με δύο τάγματα, διέθεσε τις δυνάμεις του για την αποφυγή διεισδύσεων, προπαρασκεύασε την αντεπίθεση, όμως δεν επιτέθηκε ποτέ… Ο Πλαστήρας αναμφίβολα ήταν ένας από τους πιο δραστήριους αξιωματικούς κατά τη διάρκεια της μικρασιατικής εκστρατείας. Η φιλοβενιζελική κριτική δικαιολόγησε τον Πλαστήρα, προτάσσοντας το επιχείρημα ότι η επίθεση θα ήταν μάταιη και θα οδηγούσε στην διάλυση της νευραλγικής μονάδας του. Από την άλλη η αντιβενιζελική κριτική του προσάπτει βαριές κατηγορίες, και του αποδίδει ευθύνη μέχρι και για την κατάρρευση του μετώπου. Τα συμπεράσματα πάλι δικά σας. Πρέπει να σημειωθεί ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή οι ελληνικές δυνάμεις συνέτριβαν με σθεναρή αντίσταση όλες τις τουρκικές επιθέσεις.

1)    Οι βράχοι του Καγιάντιπι. Παρουσιάζεται η περιοχή δυτικά του Καλετζίκ από τους Βράχους του Καγιαντιμπί μέχρι και την δυτική αντηρίδα του υψώματος 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ). Σημειώνονται οι εκτιμώμενες θέσεις στις οποίες εγκαταστάθηκε το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και δύο Λόχοι του, καθώς και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα. Σημειώνεται επίσης η θέση του άνω μέρους της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ όπου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εγκατέστησε το Σταθμό Διοικήσεώς του. Τέλος Διαπιστώνεται ότι το ύψωμα 1687 πρόσφερε ευρεία παρατήρηση και αναπεπταμένα πεδία βολής από το ύψωμα Τοκλού τεπέ μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί.  (Η φωτογραφία -χωρίς υπομνηματισμό- είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Halil Onur Buyuran.)

  Εντωμεταξύ η κατάσταση της 1^ης μεραρχίας έχει επιδεινωθεί. Ο Τρικούπης διατάσσει, όπως προαναφέραμε, την 7^η μεραρχία να κινηθεί και να ενισχύσει την 1^η. Στις 10:30 το Α΄ Σώμα Στρατού λαμβάνει αίτημα από όσες δυνάμεις ήδη εμπλέκονταν, να κινήσει μονάδες ώστε να καλυφθούν τα κενά μεταξύ των μεραρχιών. Στη δυτική πλευρά του μετώπου η κατάσταση παραμένει χωρίς αλλαγή, επικρατεί η ίδια ηρεμία. Οι μονάδες όμως της 2^ης μεραρχίας έχουν πέσει στην παγίδα των Τούρκων. Έχουν απλωθεί αρκετά για να αντιμετωπίσουν τις τουρκικές παραπλανητικές επιθέσεις. Έτσι όταν στις 12:00 λαμβάνουν τηλεγραφική διαταγή από το Σώμα, ώστε να επιχειρήσουν αντεπίθεση προς ενίσχυση της 1^ης μεραρχίας, αδυνατούν γιατί έχουν απλωθεί σε μεγάλο εύρος εξαιτίας των παραπλανητικών επιθέσεων του εχθρού.

  Μέχρι το μεσημέρι, οι Τούρκοι έχουν επιτύχει τους αντικειμενικούς τους στόχους. Το βασικότερο είναι ότι οι Τούρκοι έχουν καταλάβει τη θέση του Καγιάντιπι, σημείου στήριξης μεταξύ 1^ης  και 4^ης μεραρχίας. Δυστυχώς το τάγμα που βρισκόταν εκεί, έφυγε άτακτα εγκαταλείποντας βαρέα όπλα και πεδινά πυροβόλα. Αυτό συνέβη εξαιτίας της ευστοχίας του τουρκικού πυροβολικού. Μάλιστα οι Τούρκοι επεκτείνονταν δυτικότερα, με αποτέλεσμα να διαγραφεί σοβαρότερος κίνδυνος για την 1^η μεραρχία.

  Εκτιμώντας την κατάσταση ο Τρικούπης, θέτει σε εφαρμογή το βασικό σχέδιο της Στρατιάς: Την επίθεση του Β΄ Σώματος Στρατού, όπως προαναφέραμε, προς ανατροπή των επιτιθέμενων τουρκικών δυνάμεων. Ζητά από την 9^η μεραρχία του Δευτέρου Σώματος, που βρίσκεται βορειότερα, να ενισχύσει επιτιθέμενη τις 1^η και 4^η μεραρχίες. Στέλνει, άμεσα, στο σιδηροδρομικό σταθμό του Ντουγκέρ όλους τους διαθέσιμους συρμούς για τη γρήγορη μεταφορά της 9^ης . Η κατάσταση για την 1^η μεραρχία είναι δραματική. Αναγκαστικά οργανώνεται και πραγματοποιείται αντεπίθεση από την ίδια την 1^η μεραρχία. Αποκαθίσταται η τηλεφωνική επικοινωνία και τοποθετούνται πυροβόλα σε κατάλληλες θέσεις. Η αντεπίθεση πραγματοποιείται με ορμή από πέντε τάγματα και ανακαταλαμβάνεται η περιοχή, όπου όπως προαναφέραμε,  είχαν εγκαταλειφτεί τα πυροβόλα όπλα, τα οποία ξαναπαίρνονται άθικτα. Οι Τούρκοι υποχωρούν με μεγάλη φθορά. Διεξάγεται σκληρός αγώνας. Τα ελληνικά τάγματα κρατιούνται στις θέσεις τους, με βαριές απώλειες. Δε λειτουργεί όμως το βασικό σχέδιο απόκρουσης των Τούρκων, η επιθετική δηλαδή ενέργεια του Δευτέρου Σώματος.

1)    Διείσδυση του Τουρκικού Ιππικού στο Κιουτσιούκοϊ. Διείσδυση εις βάθος και πολιορκία του σιδηροδρομικού σταθμού στο Κιουτσιούκοϊ.

 Στις 14:00 οι Τούρκοι αντεπιτίθενται και ανακαταλαμβάνουν κάποιες θέσεις. Την ίδια στιγμή 2.000 Τούρκοι ιππείς πλησιάζουν επικίνδυνα τη σιδηροδρομική γραμμή, γεγονός εξαιρετικά επικίνδυνο για τα νώτα και τα πλευρά της 1^ης και της 4^ης μεραρχίας. Στις 3 το μεσημέρι διακόπτεται η τηλεφωνική και σιδηροδρομική επικοινωνία με τη Σμύρνη. Μόλις την 23:30, το στρατηγείο του Αφιόν ενημερώνεται ότι ο σιδηροδρομικός σταθμός του Κιουτσιούκ Κιόϊ είναι περικυκλωμένος από το τουρκικό ιππικό, και αμύνεται απελπισμένα. Από αυτό το σημείο, θα αρχίζει να διαφαίνεται, η συμβολή του ιππικού στην τουρκική νίκη. Με αλλεπάλληλες επιθέσεις στα νώτα και στα πλευρά των ελληνικών δυνάμεων, οι Τούρκοι ιππείς κατορθώνουν να αποδιοργανώσουν τις μονάδες μας.

  Η 7^η μεραρχία πλησιάζει, στις 14:15 και ενώνεται με την 1^η και την 4^η ώστε να εξασφαλίσει τα νώτα τους. Από το απόγευμα ως το βράδυ η 4^η μεραρχία διεξάγει σφοδρότατο αγώνα, καθώς δέχεται επιθέσεις από ισχυρές τουρκικές δυνάμεις τις οποίες αποκρούει με επέμβαση πια των εφεδρειών της, και με τη βοήθεια του 5/42 του Πλαστήρα, ο οποίος επιτέλους έχει ενεργοποιηθεί. Μέχρι το βράδυ η 4^η έχει εξαντλήσει όλες τις εφεδρείες της. Το βράδυ πραγματοποιείται και μια ισχυρή τουρκική επίθεση ώστε να καταληφθεί ο Πριονοειδής Βράχος, μία από τις ισχυρότερες ελληνικές αμυντικές θέσεις κοντά στο Αφιόν. Η επίθεση αποκρούεται από τις ελληνικές δυνάμεις με σημαντικές όμως απώλειες.

  Βορειότερα, από τις 01:30 διεξάγονται αντεπιθέσεις από τον Ελληνικό Στρατό για ανακατάληψη θέσεων, με μερική επιτυχία, ενώ ταυτόχρονα αποκρούονται τουρκικές επιθέσεις. Κατά τη διάρκεια της νύχτας ζητούνται απελπισμένα ενισχύσεις από το Β΄ Σώμα Στρατού.  Το Γενικό Στρατηγείο της Σμύρνης, μη εκτιμώντας την κατάσταση ορθά, προσπαθεί να πάρει τον έλεγχο των επιχειρήσεων, και ενημερώνει ότι πλέον δε θα μετακινείται καμία μονάδα χωρίς την έγκριση της. Μη έχοντας σαφή εικόνα η Σμύρνη θεωρεί ότι ο εχθρός δεν έχει εκδηλώσει με σαφήνεια τις προθέσεις του. Η Στρατιά αποφασίζει ότι πρέπει να επιτεθεί ολόκληρο το Β Σώμα Στρατού, ενώ μέχρι τότε στέλνονταν τμηματικά δυνάμεις του, για ενίσχυση του Α΄ Σώματος Στρατού, που εκείνες τις ώρες κλονίζονταν, καθώς έπρεπε να κρατήσει ολόκληρο το μέτωπο. Η επίθεση ολόκληρου του Δευτέρου Σώματος όμως απαιτούσε προπαρασκευή δύο ημερών, χρονικό διάστημα που τελικά όμως αποδείχθηκε μοιραίο…

  Ένα σύνταγμα της 9^ης μεραρχίας του Β΄ Σώματος έπρεπε εκείνες τις ώρες να ενισχύσει οπωσδήποτε την 1^η και την 4^η μεραρχία. Οι διοικητές αποφασίζουν να αυτενεργήσουν, πλην όμως καθυστερούν. Στέλνονται τηλεγραφήματα στο Γενικό Στρατηγείο της Σμύρνης, που δεν φτάνουν ποτέ, καθώς οι τηλεγραφικές επικοινωνίες έχουν διακοπεί εξαιτίας της δράσης του τουρκικού ιππικού στα μετόπισθεν.

  Το Στρατηγείο της Σμύρνης έχει την πεποίθηση ότι το μέτωπο παραμένει ακλόνητο, και ότι την μεθεπομένη, θα εκδηλωθεί ισχυρή και αδυσώπητη επίθεση από το Β΄ Σώμα Στρατού που θα φέρει την κατάσταση υπό έλεγχο. Έτσι λοιπόν αναφέρει στην Αθήνα ότι η μάχη εξελίσσεται ομαλά.

  Επτακόσια, όμως, χιλιόμετρα ανατολικότερα η 1^η και η 4^η μεραρχία περιμένουν στους τομείς τους τουρκική επίθεση μέχρι τα χαράματα της 14^ης Αυγούστου, η οποία όμως δεν εκδηλώνεται, γεγονός που τσακίζει τα νεύρα του έμψυχου δυναμικού των μονάδων.

 

 

Η ΔΙΑΡΡΗΞΗ ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ.

  Τα ξημερώματα της 14^ης Αυγούστου οι Τούρκοι, με ισχυρές δυνάμεις επιτίθενται στην 1^η μεραρχία, η οποία είναι ήδη σε δεινή θέση. Η μεραρχία χρησιμοποιεί πλέον όλες τις δυνάμεις της αλλά και αυτές της 7^ης , που προορίζονταν για αντεπίθεση, σε αμυντική διάταξη. Οι σημαντικές απώλειες ειδικά σε αξιωματικούς και η δράση του τουρκικού ιππικού στα μετόπισθεν, ρίχνουν κατακόρυφα το ηθικό. Από εκείνο το σημείο ξεκινούν οι διαρροές προς τα πίσω.

Ο Πριονοειδής βράχος. Ισχυρή ελληνική αμυντική θέση.

1)

  Ορισμένοι φυγάδες ριψάσπιδες, αρχίζουν να εγκαταλείπουν τα όπλα και τον μέχρις εσχάτων  αγώνα, που διεξάγει το σύνολο των μονάδων οι οποίες εμπλέκονται μέχρι τότε. Κατευθύνονται προς το Αφιόν νομίζοντας ότι εκεί υπάρχει ασφάλεια. Κανείς δε βρέθηκε να τουφεκίσει ειδικά αυτούς τους πρώτους. Ολόκληρο το Πρώτο Σώμα πάσχιζε να συγκρατήσει την τουρκική λαίλαπα, την ώρα που αυτά τα σκουλήκια παρατούσαν τα όπλα και έτρεχαν νομίζοντας ότι θα γλιτώσουν. Εξαιτίας του σφοδρού αμυντικού αγώνα θα ματαιωθούν όλες οι αντεπιθέσεις και θα αρχίσουν λυσσαλέες τουρκικές επιθέσεις.

  Μέχρι  την 13:00 η τουρκική επίθεση ανατρέπει όλους τους αμυντικούς σχηματισμούς στο κέντρο της αντίστασης. Οι αμυνόμενοι δεν μπορούν να κρατηθούν ούτε στη δεύτερη γραμμή των χαρακωμάτων και αρχίζει η άτακτη υποχώρηση. Κάποιες εφεδρείες προορισμένες να αντεπιτεθούν, παρασύρονται από τους φυγάδες και τους ακολουθούν. Στις 14:00 οι φυγάδες της 1^ης μεραρχίας με σύγχυση και αταξία, κατευθύνονται προς την πεδιάδα του Μπαλ Μαχμούτ. Μάταια ο διοικητής προσπαθεί να τους συγκρατήσει στα τελευταία κράσπεδα των βορείων υψωμάτων, ώστε να ανασυνταχθούν. Αν οι Τούρκοι περάσουν στην πεδιάδα το μέτωπο θα έχει διαρραγεί. Όλες οι ανακαταληφθείσσες ελληνικές θέσεις περνάν οριστικά στα χέρια των Τούρκων.

  Η 4^η μεραρχία από το πρωί κρατούσε τις θέσεις της, παρόλαυτα οι Τούρκοι κατέλαβαν τον Πριονοειδή βράχο και το ύψωμα 1310. Έτσι ο δρόμος τους για ο Αφιόν Καραχισάρ έχει ανοίξει. Μάταια ο Πλαστήρας προσπαθεί να ανακαταλάβει το 1310 με ένα τάγμα, μήπως και σωθεί το Αφιόν. Αναγκάζεται να υποχωρήσει αντιμετωπίζοντας υπέρτερες δυνάμεις. Χάνονται πολλοί από το τάγμα του. Τελικά συμπτύσσεται εγκαταλείποντας τα ορεινά πυροβόλα.

1)    Η διάρρηξη του μετώπου. Σχεδιάγραμμα: Απεικονίζονται: α) Η μεταβολή της τακτικής κατάστασης κατά την νύκτα της 14ης προς 15η Αυγούστου 1922. β) Η δράση του Τουρκικού 5ου Σώματος Ιππικού κατά τη 14η Αυγούστου. γ) Οι θέσεις στις οποίες προωθήθηκαν οι Τουρκικές Μεραρχίες Πεζικού μέχρι το βράδυ της 14ης Αυγούστου. δ) Τα τμήματα της νέας αμυντικής γραμμής από Καρατζά Εϋρέν μέχρι νότια του Κιουπρουλού που παρέμειναν ακάλυπτα από τις Ελληνικές δυνάμεις. (διακεκομμένη γραμμή χρώματος βαθύ μπλε).

  Η διείσδυση των Τούρκων μεταξύ 1^ης και 4^ης μεραρχίας επιτυγχάνεται απόλυτα, και το Αφιόν έτσι γίνεται πόλη πρώτης γραμμής. Ένα σύνταγμα πεζικού έφτασε σιδηροδρομικώς στις 08:30, διατάσσεται άμεσα να κινηθεί ώστε να αποτρέψει την κάθοδο των Τούρκων στην κοιλάδα και στην πόλη. Διατίθεται ένα ακόμη σύνταγμα της 12^ης μεραρχίας. Δε θα προφτάσουν όμως, αυτοί οι τελευταίοι, να καταλάβουν τις θέσεις τους, γιατί θα τους προλάβουν οι εξελίξεις…

  Στις 09:00 το Α΄ σώμα Στρατού ζητά απεγνωσμένα εμπλοκή όλων των δυνάμεων του Β΄ και του Γ΄ Σώματος. Το Β΄ Σώμα ακόμη οργανώνονταν, ενώ το το Γ΄ Σώμα Στρατού ενημερώνει θα μπορέσει να εκτελέσει αντεπίθεση μόλις τις πρωινές ώρες της 16.08.1922, δηλαδή δύο ημέρες μετά. Υπό το φάσμα της διάρρηξης του μετώπου οι διοικητές επικοινωνούν τηλεφωνικά μεταξύ τους, και αποφασίζουν να διαθέσουν ολόκληρη την 9^η μεραρχία για ενίσχυση της 4^ης . Το Γενικό Στρατηγείο εγκρίνει και αποφασίζει να επιτεθεί και η 12^η μεραρχία. Είναι ήδη όμως αργά.. Οι Τούρκοι προελαύνουν πλέον στην πεδιάδα και οι πρώτες βόμβες πέφτουν στο σιδηροδρομικό σταθμό του Αφιόν.

  Ο Τρικούπης εκτιμά την κατάσταση, και διαπιστώνει ότι περεταίρω αντίσταση είναι αδύνατη. Στις 10:30 διατάσσει σύμπτυξη. Οι μεραρχίες θα έπρεπε, κατά την οπισθοχώρηση, να έχουν επαφή μεταξύ τους, τα νοσοκομεία να εκκενωθούν και να μεταφερθεί το υλικό. Ένας λόχος σκαπανέων, μέσα στο Αφιόν, αναλαμβάνει την καταστροφή όσων υλικών δεν μπορούν να μεταφερθούν. Η 12^η και η 4^η μεραρχία ενημερώνονται για τη σύμπτυξη, όχι όμως και η 1^η , καθώς οι έφιπποι αγγελιοφόροι που μετέφεραν την διαταγή εξαφανίζονται. Ενημερώνεται παράλληλα το Β΄ Σώμα Στρατού και η Σμύρνη.

  Μέσα στην πόλη προκαλείται πανικός. Έντρομοι οι Έλληνες και οι Αρμένιοι μπλέκονται ανάμεσα στο στρατό και αρχίζουν να τον ακολουθούν, δυσχεραίνοντας με αυτόν τον τρόπο την κίνηση των στρατιωτικών μονάδων. Μέσα στη γενική σύγχυση χάνεται και ο μοναδικός ασύρματος του Α΄ Σώματος. Κατά λάθος φορτώνεται σε τρένο για το Εσκί Σεχίρ. Έτσι τις επόμενες πολύτιμες ώρες ως και το απόγευμα της 15.08.1922 (οπότε και εξυπηρετείται από τον ασύρματο του Β΄ Σώματος) το Σώμα χάνει την απευθείας επικοινωνία με τις μεραρχίες του. Η κατεύθυνση των δυνάμεων μετά την εκκένωση του Αφιόν Καραχισάρ είναι η παλιά οχυρωμένη γραμμή του Τουμλού Μπουνάρ…

  Ο διοικητής της 1^ης μεραρχίας αγνοεί τη διαταγή σύμπτυξης όπως προειπώθηκε.  Σύγχυση, επίσης, επικρατεί ειδικά στα όρια μεταξύ 1^ης και 4^ης μεραρχίας, καθώς δεν υπάρχει γραπτή διαταγή ώστε να καθορίζει τις λεπτομέρειες της αναδίπλωσης. Εξαιτίας της διαμορφωθείσας κατάστασης και της διαρροής φυγάδων, αναγκάζεται να διατάξει σύμπτυξη προς τη δεύτερη γραμμή άμυνας: Μπαλ Μαχμούτ-Αϊβαλί. Για δύο λόγους:

1)     1) Για να μπορέσει να κερδίσει χρόνο και να επιτύχει ανασύνταξη των μονάδων.

2)     2) Να αποφύγει την κύκλωση.

  Η κίνηση των σχηματισμών, αν και δεν παρενοχλείται προς το παρόν από τουρκικές δυνάμεις, γίνεται δύσκολη και βραδύτατη εξαιτίας του μεγάλου συνωστισμού, τον οποίον προκαλούν αυτοκίνητα, πλήθος τρομοκρατημένων χριστιανών αλλά και αγέλες ζώων που μπλέκονται τώρα με το στρατό. Η μεταφορά βαρέως πυροβολικού δεν είναι δυνατή έτσι αναγκαστικά καταστρέφονται αρκετά πυροβόλα.

 

  Το Β΄ Σώμα Στρατού, το οποίο έπρεπε να ανασυνταχτεί και να επιτεθεί στους Τούρκους, που επιτίθονταν στο Αφιόν Καραχισάρ, ανέφερε στο στρατηγείο της Σμύρνης ότι εάν εκκενωθεί το Αφιόν Καραχισάρ η σχεδιαζόμενη, και σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο αντεπίθεση, θα είναι αδύνατη. Ο Φράγκου θα τηλεγραφήσει στη Σμύρνη ότι αναγκαστικά θα συμπτυχθεί και αυτός, εφόσον συμπτύσσεται το Α΄ Σώμα Στρατού.

  Ο Αρχιστράτηγος, παρά την έντονη διαφωνία του επιτελείου του, διατάσσει αντεπιθέσεις και διεκδίκηση του εδάφους βήμα προς βήμα. Απαγορεύει την εις βάθος υποχώρηση, ενέργεια η οποία ήταν επιβεβλημένη, εξαιτίας της κατάστασης που είχε διαμορφωθεί. Ο Τρικούπης, φύσει πειθαρχικός, επηρεάζεται. Με, σπουδή είχε αποφασίσει τη σύμπτυξη στο Τουμλού Μπουνάρ. Η διαταγή που έχει λάβει είναι αδύνατο να εφαρμοστεί, ειδικά ως προς τις αντεπιθέσεις βόρεια του Αφιόν Καραχισάρ. Η εξέχουσα είχε πλήρως εγκαταλειφτεί. Τις ίδιες ώρες το Γ΄ Σώμα Στρατού εξακολουθούσε να βρίσκεται συγκεντρωμένο στην περιοχή Σεϊντί Γαζί-Εσκί Σεχίρ, ενώ η Ανεξάρτητη Μεραρχία ήταν συγκεντρωμένη στο Ακ Ιν περιμένοντας διαταγές.

  Οι Τούρκοι έχουν τώρα αντικειμενικό στόχο να καθηλώσουν τις ελληνικές δυνάμεις, ώστε να μη συμπτυχθούν προς την Κιουτάχεια και τη Σμύρνη. Το Ιππικό τους, διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο με επιθέσεις στα νώτα των ελληνικών δυνάμεων. Ενώ το Γ΄ Σώμα Στρατού, ξεκινά την υποχώρηση του προς την Κιουτάχεια μπροστά στις συγκεντρωμένες τουρκικές δυνάμεις.

 

Η ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΣΤΟ ΤΟΥΜΛΟΥ ΜΠΟΥΝΑΡ

  Την 15-08-1922 η Στρατιά θέτει το Β΄ Σώμα Στρατού και την Ανεξάρτητη Μεραρχία στις διαταγές του Τρικούπη. Η εντολή που δίνεται στο Γ΄ Σώμα Στρατού είναι να κρατήσει το Εσκί Σεχίρ, διαταγή όμως η οποία θα μείνει ανεφάρμοστη. Ταυτόχρονα έπρεπε να κρατηθούν οι επικοινωνίες προς τη Σμύρνη.

  Ο Αρχιστράτηγος Χατζηανέστης δείχνει ότι αρχίζει να αντιλαμβάνεται την κατάσταση. Ήταν όμως αργά… Κάτι τέτοιο έπρεπε να συμβεί λίγες μέρες πριν αρχίσει η επίθεση ή τουλάχιστον μόλις είχε ξεκινήσει.

  Ο Τρικούπης διατάσει την Ανεξάρτητη Μεραρχία να κινηθεί από το Ακ Ιν προς το Τουμλού Μπουνάρ, και να ενωθεί με το Α΄ Σώμα Στρατού. Η διαταγή δε μεταβιβάζεται και έτσι η μεραρχία, οποία θα γράψει τις επόμενες μέρες ένα χρυσό έπος, σώζεται από βέβαιο χαμό. Η υλοποίηση της διαταγής αυτής θα σήμαινε και την καταστροφή της. Η Ανεξάρτητη Μεραρχία από το σημείο αυτό και μετά, θα πραγματοποιούσε ένα μοναδικό άθλο στην  παγκόσμια στρατιωτική ιστορία.

  Οι Τούρκοι πραγματοποιούν ισχυρές επιθέσεις με μεγαλύτερη λύσσα, οι περισσότερες από αυτές  αποκρούονται. Ο Φράγκου με το Δεύτερο Σώμα φτάνει πρώτος στο Τουμλού Μπουρνάρ. Την ίδια ώρα, ο Τρικούπης διατάσσεται από τη Στρατιά, να καταλάβει επίσης αμυντικές θέσεις στην ίδια πόλη. Τίποτα όμως δε λειτουργεί σωστά. Η συγκεκριμένη διαταγή δε φτάνει ποτέ στο στρατηγό Τρικούπη. Παρόλαυτα οι μεραρχίες του Α΄ Σώματος Στρατού συνεχίζουν την πορεία τους προς το Τουμλού Μπουνάρ, επιμένοντας να προχωρούν προς τους αντικειμενικούς τους στόχους, με σαφή εντολή όπου βρουν τον εχθρό να τον χτυπήσουν αποφασιστικά. Οι Τούρκοι αντιλαμβάνονται, όπως είναι φυσικό, τις προθέσεις του ελληνικού στρατού, και διατάσσουν άμεση κατάληψη του Τουμλού Μπουρνάρ, πριν ο ελληνικός στρατός, που έχει διασπαστεί, καταφέρει να φτάσει εκεί.

  Στις 16-08-1923, ο Τρικούπης βρίσκεται σε κίνηση με τις μονάδες του προς το Τουμλού Μπουνάρ. Η κίνηση αυτή εκτελείται με καθυστέρηση, καθώς οι διαταγές του αργούν να φτάσουν στις μεραρχίες. Παράλληλα, ισχυρές τουρκικές δυνάμεις προελαύνουν και περισφύγγουν την Ομάδα Τρικούπη, καθώς είναι υπέρτερες. Από τις 08:00 το πρωί αρχίζουν σφοδρές μάχες στο Χαμούρ Κιόϊ και στο Ίμπουλακ. Ο Τρικούπης διατάσει απεγνωσμένα απαγκίστρωση και σύμπτυξη δυτικότερα. Γίνονται μάχες σώμα με σώμα. Σε πολλές περιπτώσεις οι Τούρκοι αποκρούονται, όμως μόλις φτάνει οι νύχτα η Ομάδα Τρικούπη είναι σχεδόν περικυκλωμένη.

  Η Ομάδα Φράγκου, από την άλλη, με το αριστερό της να καλύπτεται από τον Πλαστήρα την ίδια ώρα αμύνεται σθεναρά στο Τουμλού Μπουνάρ, καθώς οι Τούρκοι επιτίθενται εκεί κατά κύματα από τις 10:00 το πρωί. Ο Πλαστήρας διατυπώνει την άποψη για άμεση επίθεση ανατολικά ώστε να συνδεθούν με τον Τρικούπη. Ο στρατηγός Φράγκου συμφωνεί, όμως η επίθεση αναβάλλεται για μισή ώρα ώστε να εκτιμηθεί η κατάσταση. Η μικρή αυτή αναβολή στέκεται αρκετή ώστε να ματαιωθεί η αντεπίθεση. Οι Τούρκοι καταφέρνουν και καταλαμβάνουν την ενδιάμεση περιοχή, και έτσι τα δύο σώματα στρατού διασπώνται οριστικά. Αν η προαναφερόμενη αντεπίθεση επιτύχαινε, οι ελληνικές δυνάμεις θα ενώνονταν στο Τουμλού Μπουνάρ.

  Ο Φράγκου τώρα βλέπει την κατάσταση να γίνεται απειλητική στο Τουμλού Μπουρνάρ, και διατάσει σύμπτυξη πιο δυτικά, εγκαταλείποντας έτσι οριστικά την πόλη και το Α΄ Σώμα Στρατού.

 

Η ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ ΤΟΥ Α΄ ΣΩΜΑΤΟΣ ΣΤΡΑΤΟΥ.

  Στο Σάλκιοϊ, στις 17-08-1922, οι στρατηγοί Τρικούπης και Διγενής καλούν τους διοικητές των μεραρχιών του Α΄ Σώματος για σύσκεψη. Ο Τρικούπης επιμένει ότι θα πρέπει να συνεχίσουν την πορεία τους προς το Τουμλού Μπουνάρ, από την άλλη οι μέραρχοι ζητούν να συνεχίσουν άμεσα προς το Αλή Βεράν. Παρούσες είναι πια και η 13^η με την 9^η μεραρχία που παρουσιάζουν συνοχή, πειθαρχία και πολυάριθμο προσωπικό.

1)    Η Μάχη του Αλή Βεράν. Ο Ελληνικός Στρατός έδωσε μια άνιση μάχη στην πεδιάδα του Αλή Βεράν.

  Στην περιοχή, όμως, έχουν συρρεύσει και 10-15.000 άνδρες, διαφόρων διαλυμένων από τις προηγούμενες μάχες μονάδων, με χαμηλό ηθικό, οι περισσότεροι χωρίς εξάρτυση και εξοπλισμό. Οι ασύρματοι είναι χαλασμένοι, τα τρόφιμα εξαντλημένα και τα πυρομαχικά περιορισμένα.

  Τούρκικες φάλαγγες προλαβαίνουν και καταλαμβάνουν το Αλή Βεράν. Ο Τρικούπης διαπιστώνει ότι με την κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει οι μονάδες του δε μπορεί να αναπτύξει πια επιθετική δραστηριότητα. Αποφασίζει καθυστερημένα να προχωρήσει προς το Αλή Βεράν. Είναι όμως αργά.  Πιθανολογεί ότι ο δρόμος Σαλκ Κιόϊ-Αλή Βεράν είναι ο μόνος ανοιχτός. Χάνονται πολύτιμες ώρες. Επιχειρεί να ενεργήσει αναγνώριση προς το Τουμλού Μπουνάρ. Στέλνει μια ιππιλαρχία, που περιπλανείται στα δάση και δε γυρίζει ποτέ. Πριν χαθούν συναντούν τον Πλαστήρα, ο οποίος ενημερώνεται για την κατάσταση του Τρικούπη.

  Ο Πλαστήρας στέλνει ένα έφιππο απόσπασμα του 5/42 συντάγματος με τον ανθυπολοχαγό Καραμάνη, να συναντήσει τον Τρικούπη και να του προτείνει οδό σωτηρίας προς το Τουμλού Μπουνάρ. Ο Τρικούπης απορρίπτει και ξεκινά για το Αλή Βεράν, εκεί όμως τον περιμένουν έξι τουρκικές μεραρχίες ιππικού και μία πεζικού. Αναγκάζεται να δώσει μάχη. Όσα Γενναία Ελληνόπουλα κρατούσαν όπλο στο Αλή Βεράν θα πολεμήσουν, χωρίς κανένα σχέδιο,  για την επιβίωση τους, ως την επέλευση της νύχτας. Τη νύχτα θα προσπαθήσουν να φύγουν ως το Μπανάζ για να σωθούν.

  Σε ένα στενό χώρο συνωστίζονται 20.000 Έλληνες κάτι που δυσχεραίνει το έργο του πυροβολικού μας. Οι Τούρκοι βάλλουν με τρομερή αποτελεσματικότητα, προκαλώντας τρομερές απώλειες. Τα αυτοκίνητα τυλίγονται στις φλόγες και αναφλέγονται προκαλώντας βαριές απώλειες και στους αμάχους που έχουν προσκολληθεί στο στρατό. Οι τουρκικές φάλαγγες που έχουν ενισχυθεί περεταίρω, αρχίζουν να επιτίθενται. Τα ελληνικά τμήματα πολεμούν γενναία. Ο Πλαστήρας στέλνει τότε εκ νέου αγγελιοφόρο και προτείνει στον Τρικούπη διαφυγή από μια ημιονική οδό, δηλαδή από ένα γαϊδουρόδρομο). Ο Τρικούπης απορρίπτει πάλι, γιατί στερείται τελείως τροφίμων και πυρομαχικών. Δε θα ήταν δυνατόν να διαφύγουν από αυτή την οδό χωρίς ανεφοδιασμό και ειδικά με τη μακρά φάλαγγα των οχημάτων πυροβολικού. Η κατάσταση είναι απελπιστική…

  Φτάνει η νύχτα… Στις 20:30 αρχίζει η φυγή προς τα δυτικά από ένα δρόμο που ήταν ελεύθερος. Χωρίζονται σε τρεις φάλαγγες και κινούνται δυτικά. Τρικούπης και Διγενής αιχμαλωτίζονται μαζί με χιλιάδες άλλους. Αρκετοί όμως σώζονται. Δύο στρατηγοί του Ελληνικού Στρατού, πλέον, βρίσκονται στα χέρια των Τούρκων, μάλιστα ο Τρικούπης ενημερώνεται από τον Κεμάλ Αττατούρκ ότι ορίστηκε Αρχηστράτηγος της Στρατιάς Μικράς Ασίας από την Αθήνα…

ΧΑΟΣ

1)    Ο στρατηγός Νικόλαος Τρικούπης οδηγείται στην αιχμαλωσία. Σύμφωνα πάντοτε με την επίσημα καταγεγραμμένη ιστορία του Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ. οι ελληνικές απώλειες ανήλθαν σε 2.000 νεκρούς, 4.000 τραυματίες και επιπλέον 190 αξιωματικούς (περιλαμβανομένου του Τρικούπη) και σχεδόν 4.500 στρατιώτες αιχμαλωτισθέντες.

 

ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ Η ΔΙΕΚΠΕΡΑΙΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.

  Τη νύχτα της 16-08-1922 οι δυνάμεις του στρατηγού Φράγκου βρίσκονταν 15 χλμ δυτικά του Τουμλού Μπουρνάρ, εκτός από το απόσπασμα Πλαστήρα που βρίσκεται ανατολικότερα ώστε να υποστηρίξει τις εγκλωβισμένες δυνάμεις του Τρικούπη.

 Την 17-08 το συγκρότημα Φράγκου δέχτηκε ισχυρή επίθεση από την 1^η Τουρκική Στρατιά, με αποτέλεσμα να καμφθεί η 7^η μεραρχία. Από το πρωί της 18^ης Αυγούστου όλες οι μονάδες βρίσκονται πάλι σε υποχώρηση. Ο Φράγκου αναφέρει ότι κατά την υποχώρηση οι μονάδες εμφανίζουν «συνονθύλευμα ατάκτως φευγώντων, μη υποτασσόμενων στους αξιωματικούς και καταλήγει ότι η πλήρης διάλυση είναι αναπόφευκτη». Ο Πλαστήρας τους καλύπτει. Για να αποφύγουν τη διαγραφόμενη περικύκλωση, παρακάμπτουν το Ουσάκ, κινούμενοι βόρεια της πόλης. Οι δυνάμεις αυτές έχουν πια μετονομαστεί σε Νότιο Συγκρότημα, ελάχιστη σημασία όμως έχει αυτό.

  Η Αθήνα και η Σμύρνη κινούν, πια, μεραρχίες που βρίσκονται μόνο στο χάρτη! «Μη γυρίσετε με την κηλίδα του προδότη στο μέτωπο σας! Μην εγκαταλείπετε τα γυναικόπαιδα στα χέρια των Τούρκων! Θυμηθείτε τις Θερμοπύλες! Εκτελέστε επί τόπου, Αξιωματικοί, όποιον πετάει το όπλο!» Φωνάζει η Αθήνα, μέσω διαταγών, απεγνωσμένα στους υποχωρούντες! Κανείς όμως δεν ακούει… Όλοι, εξαντλημένοι, πασχίζουν να σωθούν από την κόλαση με όσες δυνάμεις τους απέμειναν…

  Αντικειμενικός στόχος, τώρα, του Νοτίου Συγκροτήματος είναι να φτάσει στις μικρασιατικές ακτές. Την 20 και 21-08-1922 συμπτύσσονται κι άλλο προς δυσμάς ώστε να αποφύγουν την επαφή με τον εχθρό. Δίνουν ωστόσο σκληρές μάχες με σημαντικότερη αυτή του Σαλιχλί. Στο Σαλιχλί όμως οι Έλληνες, με ψυχικά αποθέματα που αναδύονται, νικούν, και αυτή η νίκη ανοίγει το δρόμο για τη σωτηρία, ο Πλαστήρας πρωτοστατεί. Οι Τσέτες μπήκαν πρώτοι στην πόλη διψώντας για αίμα αμάχων. Σώζονται εκατοντάδες πολίτες που προλαβαίνουν να ανεβούν στα τρένα στο σταθμό του Σαλιχλι. Οι Τούρκοι εξαναγκάζονται σε στάση εξαιτίας υπερκόπωσης, αδυναμίας ανεφοδιασμού και απωλειών. Η καταδίωξη του ελληνικού στρατού από τους Τούρκους σταματά, επιχειρείται όμως περικύκλωση από βορρά, η οποία προσκρούει στην αντίσταση του αποσπάσματος του γενναίου συνταγματάρχη Λούφα.

  Οι ελληνικές δυνάμεις πλησιάζουν την χερσόνησο της Ερυθραίας και αρχίζουν να βλέπουν θάλασσα. Πρέπει να τη διασχίσουν, και να φτάσουν στο λιμάνι του Τσεσμέ για να σωθούν. Εκεί τους περιμένουν τα πλοία για να τους μεταφέρουν στα νησιά. Μια μοίρα του ελληνικού στόλου καλύπτει την υποχώρηση βομβαρδίζοντας τους Τούρκους από τη θάλασσα. Την 26-08-1922 περνούν από το Νύμφαιο και παρακάμπτουν τη Σμύρνη που θα πέσει ανυπεράσπιστη στα χέρια των βαρβάρων…

1)    Η χερσόνησος της Ερυθραίας. Η τελευταία φάση της αποχώρησης του Νοτίου Συγκροτήματος του Ελληνικού Στρατού διαδραματίστηκε στη χερσόνησο της Ερυθραίας.

  Από την 27-08-1922 αρχίζουν να καταφθάνουν πλήθη εξαθλιωμένων στρατιωτών στον Τσεσμέ. Οπισθοφυλακή των μονάδων, πλέον, είναι μόνο ο Πλαστήρας, ο οποίος όπου συναντά Τούρκους τους προκαλεί μεγάλες απώλειες. Κοντά στη Σμύρνη έχουν συληφθη από τους Τούρκους περίπου 1000 στρατιώτες και 23 Αξιωματικοί, επρόκειτο για ένα απόσπασμα από τις μονάδες που συμπτύσσονταν από το Μένανδρο (το Νότιο, δηλαδή μέτωπο) και το Αϊδίνιο. Οι ελληνικές αρχές έχουν αποχωρήσει από τη Σμύρνη, μια μέρα πριν ο τουρκικός στρατός μπει στην ιστορική πόλη. Ο αρχιστράτηγος Χατζηανέστης έχει αντικατασταθεί από την 24-08-1922 από τον αντιστράτηγο Πολυμενάκο, ενώ μια μεραρχία του ελληνικού στρατού, που φτάνει με μεταγωγικά πλοία από την Ανατολική Θράκη στη Σμύρνη ώστε να υπερασπίσει την πόλη αρνείται να αποβιβαστεί βλέποντας το χαμό που επικρατεί στην ιστορική πόλη. Εκείνες τις μέρες (από τις 27,δηλαδή, έως τις 31-08-1922), μέσα στη Σμύρνη, ο Ελληνισμός σφάζεται, καίγεται και βιάζεται…

  Στον Τσεσμέ από την 31-08-1922 αρχίζει η επιβίβαση στα πλοία. Το απόσπασμα Μαρούλη καλύπτει την επιβίβαση του αποσπάσματος Πλαστήρα. Στις 13:15 επιβιβάζονται τελευταίοι ο αντισυνταγματάρχης Μαρούλης και ο μητροπολίτης Τσεσμε…

 

ΤΟ Γ΄ ΣΩΜΑ ΣΤΡΑΤΟΥ.

   Στα Μουδανιά, στην Πάνορμο και στην Κίο πίσω από τις γραμμές του Γ΄ Σώματος Στρατού είχαν αρχίσει να συρρέουν πρόσφυγες με μόνη σκέψη να επιβιβασθούν σε πλοία για τη Θράκη και το ελληνικό έδαφος.

  

1)    Η υποχώρηση του Γ΄ Σώματος Στρατού. Από το Εσκί Σεχίρ οι ελληνικές δυνάμεις κατευθύνθηκαν προς την Προύσα και την Πάνορμο. Από εκεί διεκπεραιώθηκαν στη Θράκη

  Την νύχτα της 18/19-08-1922 θα ξεκινήσει η εκκένωση του Εσκί Σεχίρ από τις δυνάμεις του Γ΄ Σ.Σ. Την 28-08 αρχίζει η εκκένωση της Προύσας, με τους πρόσφυγες να διοχετεύονται προς την Πάνορμο και τη Θράκη. Πολλοί πρόσφυγες σώζονται από τις ενέργειες της Αμερικανίδας διευθύντριας του Αμερικάνικου Παρθεναγωγείου της Προύσας miss Jilson. Την 29-08-1922, εκκενώνονται τα Μουδανιά και η Κίος από τις ελληνικές δυνάμεις, που κατευθύνονται προς τα λιμάνια της Πανόρμου και της Αρτάκης. Ο κύριος όγκος των ελληνικών δυνάμεων, επιβιβάζεται στα πλοία αρχές Σεπτέμβρη.

   Τραγική θα είναι η τύχη των Ελλήνων των Μουδανιών μετά την αιχμαλωσία της 11^ης μεραρχίας. Στη χερσόνησο της Κυζίκης χάρη στο στρατιωτικό διοικητή Κ. Ταβουλάρη οι κάτοικοι αποχωρούν με τάξη. Στην ενδοχώρα, όμως, της Κυζικής πέφτουν πολυάνθρωπα θύματα, άμαχοι, από τις σφαγές των Τούρκων.

1)    Πρόσφυγες και στρατιώτες από τη Μικρά Ασία, στην Ανατολική Θράκη.

  Στην περιφέρεια του Μπαλίκ Κεσέρ ο ελληνικός πληθυσμός συγκεντρώνεται σε μια πλατεία και κατακρεουργούνται περίπου 3.000, τα ίδια στο Ακ Τσάι και στο Σιναργιέ, δολοφονούνται σχεδόν όλοι όσοι δεν ακολουθούν τον ελληνικό στρατό. Στην επαρχία της Καλλίπολης μέρος του πληθυσμού που βρισκόταν υπό αγγλική κυριαρχία σώζεται, πλην όμως σε χωριά του εσωτερικού υπολογίζεται ότι φονεύθηκαν 4.330 Έλληνες.

 

1)    Αιχμάλωτοι Έλληνες στρατιώτες. Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής υποχώρησης του Αυγούστου 1922 στη Μικρά Ασία ( που εξελίχτηκε κατά τόπους σε άτακτη φυγή) αιχμαλωτίστηκαν συντεταγμένα, ασύντακτα η και μεμονωμένα περίπου 56.750(!)Έλληνες στρατιώτες ( 54.000 οπλίτες και 2.750 αξιωματικοί). Μέχρι τον Οκτώβριο, η Αθήνα σωστά είχε διαγνώσει ότι πέραν των απωλειών μάχης, της έλειπαν τόσοι.

  Τέλος, στο Αϊβαλή, κατοικούσαν 40-45.000 αμιγώς χριστιανοί, εκτός από τους δημοσίους υπαλλήλους που ήταν Τούρκοι και παρέμειναν σε όλη τη διάρκεια της κατοχής με την ανοχή των ελληνικών αρχών, θα επικρατήσει διχογνωμία μεταξύ των κατοίκων για το εάν θα πρέπει να μείνουν ή να φύγουν. Τελικά οι Πρόκριτοι και οι Δημογέροντες αποφασίζουν να παραμείνουν. Οι ελληνικές αρχές και η Χωροφυλακή τους εγκαταλείπουν πριν οι Τούρκοι φτάσουν στην πόλη. Προλαβαίνουν όμως να φύγουν οι Αρμένιοι και αρκετοί Έλληνες  που υπηρέτησαν στον ελληνικό στρατό.

1)    Τουρκικές δυνάμεις στο Αϊβαλί. Είσοδος τουρκικών δυνάμεων στο Αϊβαλί την 6η Σεπτεμβρίου 1922. Θα ακολουθήσουν εκτεταμένες σφαγές σε ολόκληρη την περιφέρεια των Κυδωνιών.

  Οι Τούρκοι δημόσιοι υπάλληλοι, άμεσα, παραδίδουν λίστες με όσους συνεργάστηκαν με τις ελληνικές αρχές κατοχής. Περίπου 4.000 άνδρες φονεύονται σε μία χαράδρα πίσω από την πόλη. Χιλιάδες άλλοι δολοφονούνται από τους Τούρκους. Κατά τις 21-09-1922, αρχίζουν να καταφθάνουν ελληνικά πλοία με αμερικάνικες σημαίες. Παραλαμβάνουν πολλούς. Προορισμός η Μυτιλήνη. Ο Μητροπολίτης Γρηγόριος και άλλοι ιερείς αρνούνται, κατά το πρότυπο του Χρυσοστόμου Σμύρνης να εγκαταλείψουν το ποίμνιο, και εκτελούνται την 30-09-1922. Στα Μοσχονήσια ζουν περίπου 6.000 Έλληνες. Εκτελούνται σχεδόν όλοι μαζί με το Μητροπολίτη Αμβρόσιο.

 

1)    Οι λόγοι συγκρότησης της Ανεξάρτητης Μεραρχίας ήταν η ανάγκη δημιουργίας ενός επίλεκτου στρατιωτικού σχηματισμού, ο οποίος θα αναλάμβανε υψηλής σημασίας επιχειρήσεις και συγκεκριμένα την κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως. Ο τίτλος Ανεξάρτητη Μεραρχία ήταν προσωρινός. Οι πιο πιθανοί οριστικοί τίτλοι ήταν «Μεραρχία Κωνσταντινουπόλεως» ή «Μεραρχία Παλαιολόγου», λόγω του ότι είχαν επιλεγεί για τη στελέχωσή της επίλεκτοι αξιωματικοί, επικρατέστερος τίτλος ήταν και «Μεραρχία Επίλεκτων».Στις 29/06/1921 εξεδόθη από το τότε Υπουργείο Στρατιωτικών η υπ’ αρθ. Ε.Π.Ε. 235/29-06-1921 για τη συγκρότηση της Μεραρχίας. Στις 6 Ιουλίου 1921 η Ανεξάρτητη Μεραρχία ήταν έτοιμη, υπαγόμενη στη Στρατιά Θράκης και αποτελούμενη κυρίως από οπλίτες κλάσεων 1912-1921 και μερικούς από τις κλάσεις 1903-1904. Πρώτος διοικητής ήταν ο υποστράτηγος Γ. Λεοναρδόπουλος.[

Η ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ ΜΕΡΑΡΧΙΑ.

  Θα κλείσουμε την παρουσίαση των γεγονότων της υποχώρησης του ελληνικού στρατού στα εδάφη της Μικράς Ασίας, με την αναφορά μας στην επική πορεία της Ανεξάρτητης Μεραρχίας, που επιτέλεσε μια σύγχρονη Κάθοδο των Μυρίων. Η σύμπτυξη της Ανεξάρτητης Μεραρχίας έγραψε τις πιο ένδοξες γραμμές στην υποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων τον Αύγουστο του 1922.

 Όπως προαναφέραμε η Ανεξάρτητη Μεραρχία, την 16-08-1922 έλαβε εντολή να κινηθεί προς το Τουμλού Μπουνάρ και να τεθεί υπό τις εντολές του Β΄ Σ.Σ. Καθ’ οδόν προς το Τουμλού Μπουνάρ έλαβε ενημέρωση ότι ισχυρές τουρκικές δυνάμεις κινούνταν προς την Κιουτάχεια, και αποφάσισε να αλλάξει δρομολόγιο, επιλέγοντας ένα πλησιέστερο προς το Γ΄ Σ.Σ. ώστε να μην αιχμαλωτισθεί. Όταν ενημερώθηκαν ότι καταλήφθηκε η γραμμή Τουμλού Μπουνάρ-Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ αποφάσισαν οριστικά να κινηθούν βόρεια και να ενωθούν με το Γ΄Σ.Σ. Αργότερα εξακριβώθηκε ότι η ένωση με τις μονάδες του Γ΄ Σ.Σ. ήταν αδύνατη, έτσι έμενε μόνο μια επιλογή: Η κίνηση προς το λιμάνι του Ντικελί.

1)    Η πορεία της Ανεξάρτητης Μεραρχίας: Διένυσε πάνω από 630 χιλιόμετρα μέσα σε εχθρικό έδαφος έχοντας υπό την διοίκηση της μόνο δύο συντάγματα πεζικού και μία τεράστιου μεγέθους εφοδιοπομπή και κατάφερε να αποκρούσει όλες τις επιθέσεις και να σώσει χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιους πρόσφυγες του Κίρκαγατς και της Περγάμου.

 Η σύμπτυξη ήταν υποδειγματική: Από την 16-08-1922 μέσα σε δεκαεπτά ημέρες διήνυσαν 600 χιλιόμετρα σε ορεινές και δύσβατες περιοχές, στερούμενοι τροφίμων, πληροφοριών και συνδέσμου με άλλες μονάδες. Δέχονταν διαρκώς προσβολές και παρενοχλήσεις από τουρκικά τμήματα και ατάκτους. Οι Τούρκοι δεν τόλμησαν να τους πλησιάσουν και να συνάψουν μάχη μαζί τους παρά μόνο σε μια περίπτωση, στη στενωπό της Κιουτάχειας, όπου ήλπισαν ότι θα τους εγκλώβιζαν.

  Η συμπεριφορά τους απέναντι στους ντόπιους Τούρκους υπήρξε ιπποτική. Στο τέλος έφτασαν με 6.000 πρόσφυγες στο Ντικελί και τους έσωσαν μαζί με όλο τον αρμένικο και ελληνικό πληθυσμό της πόλης. Επιβιβάστηκαν μάλιστα τελευταίοι στα πλοία αφού πρώτα επιβίβασαν τους πρόσφυγες.

ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗΣ ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ ΥΠΗΡΞΕ Ο ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΛΕΩΝΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ.

  

1) 

Ο Υποστράτηγος Λεωναρδόπουλος

 

Κάπου εδώ η ομιλία τελειώνει…

Βιντεοληπτικό Υλικό:

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Έργα Ελλήνων συγγραφέων:

1)        Ανώνυμος, Η Επανάστασης και ο άνθρωπος της, εκδ. Λέσχης Αλεξάνδρειας, Αλεξάνδρεια 1923.

2)        ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Α., Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, εκδ. Βάνιας Θεσσαλονίκη 1998.

3)        ΒΕΝΤΗΡΗΣ Γ., Η Ελλάς 1910-1920 τ.2, Εκδ. Πυρσός Αθήνα 1931.

4)        ΓΟΝΑΤΑΣ Σ., Απομνημονεύματα, Αθήνα 1958.

5)        ΔΑΓΚΛΗΣ Π. Γ., Αρχείο Στρατηγού Δαγκλή τ.2, Εκδ Βαγιονάκη, Αθήνα 1965.

6)        ΔΟΥΣΜΑΝΗΣ Β., Απομνημονεύματα, εκδ. Δημητράκου, Αθήνα 1932

7)        ΔΟΥΣΜΑΝΗΣ Β., Εσωτερική όψη της Μικρασιατικής Εμπλοκής, εκδ. Πυρσός, Αθήνα 1928.

8)        ΖΟΡΜΠΑΣ Ν., Απομνημονεύματα, εκδ. Λαμπροπούλου, Αθήνα 1925.

9)        Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ.15, εκδ. Αθηνών, Αθήνα 1980

10)     Η Ιστορία της Ελλάδας του 20^ου αι.,τ.1,  οι απαρχές 1920-22, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2000.

11)     ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Ι., Κωνσταντίνος ΙΒ΄ τ.2, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 1938.

12)     ΚΑΨΗΣ Γ., Χαμένες Πατρίδες, εκδ. Λιβάνη Αθήνα 1989.

13)     ΜΑΖΑΡΑΚΗ Α., Απομνημονεύματα, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1934.

14)     ΜΑΖΑΡΑΚΗ Α., Έκθεσης Ανακριτικής Επιτροπής Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας Αυγούστου 1922, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1976.

15)     ΜΕΤΑΞΑΣ Ι., Η ιστορία του διχασμού και της καταστροφής τ.1, εκδ Καθημερινή, Αθήνα 1935.

16)     ΜΕΤΑΞΑΣ Ι., Η ιστορία του διχασμού και της καταστροφής τ.2, εκδ Καθημερινή, Αθήνα 1935.

17)     ΠΑΓΚΑΛΟΣ Θ., Απομνημονεύματα τ.2, εκδ. Αετός, Αθήνα 1950.

18)     ΠΑΝΑΓΑΚΟΣ Π., Συμβολή στην ιστορία της δεκαετίας 1912-1922, Αθήνα 1961.

19)     ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Ν, Τουρκικά ντοκουμέντα για τη Μικρασιατική Καταστροφή, Αθήνα 1985.

20)     ΣΒΟΡΩΝΟΣ Ν., Επισκόπηση της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1994

21)     Εκστρατεία στη Μικρά Ασία (1919-22), εκδ. Δ/νσης Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 2000.

22)     ΡΟΔΑΣ Μ., Η Ελλάδα στη Μ.Ασία, εκδ. Κλεισιούνη, Αθήνα 1950.

 

Έργα ξένων συγγραφέων

1)        BURNS E., Ευρωπαϊκή Ιστορία τ.2, μετάφρ. Τ. Δαρβέρης, εκ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1992.

2)        HORTON G., Η μάστιγα της Ασίας, μετάφρ. Ο. Μαύρου, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1996.

 

 

Ακαδημαϊκές Εργασίες:

1)        ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΥ Φ., Η Μικρασιατική Εκστρατεία όπως φαίνεται μέσα από τον ημερήσιο τύπο της εποχής, Μεταπτυχιακή Διατριβή, Π.Π., Αθήνα 2008.

2)    ΔΕΣΠΟΣ Γ., H αναγνώριση της γενοκτονίας των Αρμενίων και η εξωτερική πολιτική της Τουρ

3)        κίας, Μεταπτυχιακή Διατριβή, Δ.Π.Θ., Κομοτηνή 2015

 

4)        ΤΣΙΡΗΓΩΤΗΣ Ε., Εναλλακτικές στρατηγηκές των λιγότερο ισχιρών κρατών στο διεθνές σύστημα, Διδακτορική Διατριβή, Ε.Κ.Π., Αθήνα 2008.

5)        ΤΣΙΡΗΣ Θ., Η προσφορά της εκκλησίας και του Ιερού Κλήρου από το 1913 έως το 1922, Α.Π.Θ., Διπλωματική Εργασία, Θεσσαλονίκη 2009.

Περιοδικά:

1)        Ναυτική Επιθεώρηση, Τεύχος 582, Αθήνα 2022.

2)        Ιστορία της Μικράς Ασίας τ.6, εφ. Ελευθεροτυπία, Αθήνα 2006

3)        Αφιέρωμα για τη Μικρασιατική Καταστροφή, εφ. Ελευθεροτυπία, Αθήνα 1999.

4)        Ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, Επιστημονικό Συμπόσιο (πρακτικά), Εταιρία Νεοελληνικών Σπουδών-Ίδρυμα Μωραΐτη, Αθήνα 1997.

Άρθρα

1)        Εφημερίδα Καθημερινή, Παραίτηση Αρχιστρατήγου Παπούλα,  Φύλλο 20-05-1922

2)        https://belisarius21.wordpress.com/2014/09/15/μικρασιατική-εκστρατεία-τα-αίτια-της/

3)        http://greekworldhistory.blogspot.gr/2015/05/blog-p

4)        https://www.iefimerida.gr/news/51683/όταν-η-ελλάδα-πήγε-στην-σμύρνη-να-κατακτήσει-3000000-έλληνες

5)        https://www.kathimerini.gr/1009577/article/epikairothta/ellada/eyan8hs-xatzhvasileioy-epilysh-toy-anatolikoy-zhthmatos

6)        https://www.kathimerini.gr/society/562019941/1919-1922-prosopa-tis-mikrasiatikis-ekstrateias-i-diacheirisi-mias-ekstrateias-se-telma/

7)        https://www.kathimerini.gr/705500/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/o-venizelos-kai-h-epemvash-sth-mikra-asia

8)        https://www.kathimerini.gr/world/562082764/ti-skeftotan-o-venizelos-gia-ti-mikra-asia/

9)        https://www.kathimerini.gr/society/562006213/1922-ta-anapantita-erotimata-tis-katastrofis-pos-krinete-simera-ti-diki-kai-tin-ektelesi-ton-exi/

10)     https://www.kathimerini.gr/politics/561355981/to-xiloma-tis-synthikis-ton-sevron/

11)     https://www.kathimerini.gr/culture/562006651/oi-en-meso-polemoy-ekloges-toy-1920/

12)     https://www.liberal.gr/diplomacy/giati-ittithikame-stin-mikra-asia/162496

13)     https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/mythoi-kai-alitheies-gia-toys-prosfyges-toy-1922

14)     https://www.mixanitouxronou.gr/itan-imperialistiki-i-epemvasi-tis-elladas-sti-mikra-asia/

15)     https://www.mixanitouxronou.gr/o-amfilegomenos-archistratigos-tis-mikrasias-chatzianestis/

16)     https://www.protothema.gr/stories/article/1238280/i-mustiki-apostoli-ton-bolsevikon-stin-athina-tin-anoixi-tou-1922-kai-oi-stohoi-tis/

17)     https://www.protothema.gr/stories/article/821417/i-mikrasiatiki-katastrofi-o-mauros-augoustos-tou-1922-v-meros/

18)     https://www.rizospastis.gr/story.do?id=2319361

19)     https://slpress.gr/istorimata/mikrasiatiki-katastrofi-i-stratigiki-tyflosi-ton-antivenizelikon/

20)     https://slpress.gr/idees/h-ellada-sth-mikra-asia-mia-apanthsh-ston-veremh/

21)     https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ελληνικές_βουλευτικές_εκλογές_1920&oldid=9645052"

22)     Οι μοιραίες και παράξενες εκλογές της 20ης Νοεμβρίου 1920 στην Ελλάδα. | www.diodoros.wordpress.com

23)     https://sarantakos.wordpress.com/2009/10/29/ekloges1920/

24)     https://www.tovima.gr/2010/09/12/books-ideas/gkails-milton-oi-aggloi-prepei-na-aisthanomaste-ntropi/

25)     https://tomanifesto.gr/fakelos-1922-meros-7o-italia-kai-kommoynistes-yper-kemal/