Το παρόν άρθρο θα επιχειρήσει να αναπτύξει την κατάσταση που επικρατούσε σε γενικές γραμμές κυρίως από πληθυσμιακής άποψης σε μία πολύ ευαίσθητη και διαφιλονικούμενη περιοχή από Έλληνες και Βουλγάρους κατά την τελευταία περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας και λίγο πριν την έκρηξη των βαλκανικών πολέμων. Πρόκειται για την περιοχή μεταξύ Κάτω και Άνω Τζουμαγιάς δηλαδή μεταξύ Ηράκλειας Σερρών και Μπλαβγκόεγκραντ Βουλγαρίας.
Ο Ελληνικός Στρατός απελευθέρωσε όλη την περιοχή κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του Β Βαλκανικού πολέμου το θέρος του 1913 με αστραπιαίες επιθετικές ενέργειες κατατροπώνοντας πλήρως τον βουλγάρικο στρατό. Μετά την συνθήκη του Βουκουρεστίου και την αποχώρηση του Ελληνικού στρατού από τα βουγάρικά εδάφη πραγματοποιήθηκαν ανταλλαγές πληθυσμών ενώ ο Ελληνικός Στρατός αποχώρησε πλήρως από την περιοχή βόρεια της σημερινής συνοριακής ζώνης.
Η περιοχή που θα εξεταστεί αποτέλεσε τμήμα του Σαντζακίου (νομός) των Σερρών, ο οποίος με τη σειρά του ήταν την εποχή εκείνη τμήμα του Βιλαετίου (περιφέρειας) της Θεσσαλονίκης. Πιο συγκεκριμένα οι Καζάδες (επαρχίες) Μελενίκου, Πετριτσίου (Βουλγαρίας) και Δεμίρ Ισάρ (Σιδηροκάστρου) θα είναι αυτοί που θα μας απασχολήσουν.
 |
| Το Βιλαέτι της Θεσσαλονίκης |
Οι έννοιες Βούλγαρος και βουλγαρίζων ήταν πολύ ρευστές και σχετικές. Η προσδιορισμός κάποιου κατοίκου της περιοχής ως Βούλγαρου ή Έλληνα ήταν εξαρτημένος από την προσχώρηση του στην βουλγάρικη εκκλησία (εξαρχικός) ή στο Πατριαρχείο (πατριαρχικός) Έτσι πολλοί Έλληνες για διάφορους λόγους (ο πιο βασικός ήταν η κυρίαρχη βουλγάρικη προπαγάνδα και τρομοκρατία καθώς οι Βούλγαροι είχαν το πάνω χέρι στην περιοχή) γίνονταν εξαρχικοί και βουλγαροποιούνταν.
Η διδακτορική διατριβή του κου Τζημάκα Χριστόφορου για το Μελένικο αποτέλεσε την πηγή από την οποία αντλήθηκε το υλικό.
ΜΕΛΕΝΙΚΟ-ΚΑΖΑΣ ΜΕΛΕΝΙΚΟΥ
Η πόλη Μέλνικ (πρώην Μελένικο) είναι από τις πιο όμορφες πόλεις στην νότια Βουλγαρία. Ο επισκέπτης μπορεί ακόμη και σήμερα να διαπιστώσει τον έντονα ελληνικό χαρακτήρα της παρά το γεγονός ότι έχουν περάσει 106 χρόνια από την μαζική αποχώρηση των Ελλήνων από την περιοχή.
Το Μελένικο ανήκε διοικητικά στο σαντζάκι των Σερρων και ήταν πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας (Καζάς) . Στον Καζά Μελενίκου προστέθηκε ο καζάς Άνω Τζουμαγιάς (προστέθηκε στον Καζά Μελενίκου το 1881 και πλειοψηφούσαν οι βουλγαρόφρονες και αποτέλεσε κομβικό σημείο καθώς έσπασε η μέχρι τότε έστω και οριακή ελληνική πληθυσμιακή κυριαρχία). Ο καζάς του Μελενίκου περιλάμβανε 54 χριστιανικά χωριά και 2 Μουσουλμανικά χωριά.
Πριν από τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (υπογράφηκε το 1913 και αποδόθηκε η βόρεια πλευρά του όρου Μπέλες στη Βουλγαρία καίτοι κατέχονταν σε μεγάλο βάθος από τον ελληνικό στρατό ως απόρροια των στρατιωτικών επιτυχιών του Ε.Σ. κατά τη διάρκεια των μαχών του ΄Β Βαλκανικού πολέμου) στο Μελένικο ζούσαν 3.800 Έλληνες, 360 Βούλγαροι και 450 Τούρκοι. Το Μελένικο υπήρχαν αρρενγωγείο και πολλοί διδάσκαλοι, ενώ ακόμη και αξιόλογη βιβλιοθήκη (μεταφέρθηκε σημαντικό τμήμα της στο Σιδηρόκαστρο). Επισημαίνεται ότι ο Πολυζωίδης (δικαστής του Κολοκοτρώνη) έμαθε τα πρώτα του γράμματα στο Μελένικο.
ΟΙ βαθιές ρεματιές, οι λόφοι και οι εκτεταμένοι αμπελώνες χαρακτηρίζουν την περιοχή. Επρόκειτο για στενή και όχι υγιεινή θέση. Ο Ζώτος Μολοσσός θα την χαρακτηρίσει ως την ωραιοτέρα Μακεδονική πόλη. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική τα σπίτια ήταν λιθόκτιστα, ενώ στο ισόγειο τοποθετούσαν όλοι τα βαρέλια (βαγιόνια) των κρασιών (στο Μελένικο θα δεσπόσει το μεγάλο βυζαντινό αρχοντικό του Μπάμπουρα ή Φλάμπουρα).
Το Μέλνικ ήταν από τις πρώτες πόλεις του υπόδουλου Ελληνισμού πόλεις του υπόδουλου. Τις υποθέσεις της πόλης ρύθμιζε μία γενική συνέλευση (το κοινό) 20 πολιτών, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης, ενώ ο τρόπος διοίκησης και διαχείρισης των κοινών ήταν δημοκρατικός.
Η οικονομία στηρίζονταν κυρίως στον εκλεκτό οίνο της περιοχής. Από το Μελένικο εξάγωνταν περίπου 1.500.000 οκάδες κρασιού. Ταυτόχρονα υπήρχε και βιοτεχνία παραγωγής βαρελιών. Οι παραγωγοί διέθεταν ένα γρόσι στο κοινό για κάθε οκκά κρασιού. Η ετήσια παραγωγή κρασιού αποκλειστικά στην πόλη του Μελένικου θα φτάσει τα 15-20 χιλιάδες φορτία των εκατό οκάδων. Με τον τρόπο αυτό θα εξασφαλίσουν το εισόδημα τους και τα κατώτερα στρώματα του πληθυσμού.
Οι Μελενικιώτες θα παράξουν επίσης ρύζι, βαμβάκι, σουσάμι, κουκούλια και γλυκανισο. Μετά το 1880 όμως θα στραφούν αποκλειστικά στην παραγωγή κρασιού. Από το 1877 θα σημειωθεί έξαρση της ληστείας και συνεχή αύξηση της φορολογίας. Το σημαντικότερο όμως πρόβλημα θα είναι ο βουλγάρικος εθνικισμός που ολοένα και περισσότερο θα αποστρέφει τους Βούλγαρους χωρικούς από το να εργάζονται στα ελληνικά κτήματα, γεγονός το οποίο θα προκαλεί ολοένα και μεγαλύτερο οικονομικό μαρασμό. Ενώ ακόμη θα παρατηρηθεί μία παράξενη αυξομείωση πληθυσμού εξαιτίας εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης.
ΚΑΖΑΣ ΠΕΤΡΙΤΣΙΟΥ (Νότια Βουλγαρία)
Ο καζάς Περιτσιου περιελάμβανε 40 χριστιανικά, 11 Μουσουλμανικά και 15 μεικτά χωριά. Στο Πετρίτσι ( το Βουλγάρικο) ζούσαν 5000 κάτοικοι εκ των οποίων 1000 Έλληνες, 1000 Βούλγαροι και 3000 Τούρκοι.
Αξίζει εδώ να αναφερθεί η περίπτωση του Στάρτσοβου το οποίο ο Γ. Χατζηκυριάκου θα το χαρακτηρίσει ως χωριό άξιο μνείας και θαυμασμού για την εμμονή του στον Ελληνισμό. Για το Στάρτσοβο θα αναφερθούμε σχετικά σε άλλο άρθρο εν ευθέτω χρόνω εκτενώς, προς το παρόν αξίζει να πούμε ότι 600 Σταρτσοβίτσες εγκατέλειψαν το χωριό το 1913 ακολουθώντας τον Ελληνικό στρατό παίρνοντας μαζί τους την περίφημη εικόνα του Αγίου Μηνά, κατευθυνόμενοι κυρίως προς το Νέο Πετρίτσι όπου και έχτισαν τον Ναΐσκο του Αγιού Μηνά τοποθετώντας εκεί την εικόνα-σύμβολο τους.
Η Άνω Τζουμαγιά
(Το βορειότερο σημείο της υπό εξέτασης περιοχής)
Το 1879 κατελήφθει προσωρινά από τα ρωσικά στρατεύματα. Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα άλλαξε δραματικά η κατάσταση εις βάρος των Ελλήνων και σ’ αυτό σίγουρα ευθύνεται και η ρωσική κατασκοπεία.Ο ρωσικός παράγοντας θα επιχειρεί συνεχώς να αφυπνίσει τους Βούλγαρους εθνικά στο πλαίσιο του Πανσλαβισμού προκειμένου να τους αποσπάσει από την πνευματική εξάρτηση του πατριαρχείου.
Η σύνθεση του πληθυσμού στην πόλη το 1905 είναι η εξής: 4000 Τούρκοι, 300 ρουμανίζοντες Βλάχοι, 1250 Βούλγαροι 200 Εβραίοι και 350 Έλληνες. Πέντε χρόνια αργότερα το 1910 η σύνθεση του πληθυσμού θα διαμορφωθεί ως εξής σε σύνολο 6180 κατοίκων: 4500 Τούρκοι, 1000 Βούλγαροι, 480 Έλληνες και 200 Βλαχορουμανίζοντες.
Το 1890 οι Έλληνες Ορθόδοξοι της Άνω Τζουμαγιάς αιτήθηκαν στον Μητροπολίτη Μελένικου Προκόπιο την αποστολή ορθόδοξου ιερέα, εκείνος αδιαφόρησε ως προς το αίτημα τους παρά το γεγονός ότι δόθηκαν εγγυήσεις σχετικά με τον τόπο κατοικίας του και την τέλεση των θρησκευτικών αναγκών σε ιδιωτική κατοικία προσωρινά. Ο Προκόπιος δεν απάντησε στο αίτημα και οι Έλληνες αρνήθηκαν να εκκλησιαστούν σε ναούς των Σχισματικών το Πάσχα του 1891. Πολλά παιδιά έμειναν αβάπτιστα, ενώ ζητήθηκε συμπαράσταση από την κοινότητα του Μελένικου στο αίτημα τους για την αποστολή ιερέα.
 |
| Μονή Ρίλα, Μπλαβγκόεγκραντ |
Τα Χριστούγεννα του 1893 σημειώθηκαν έντονα επεισόδια από ενέργειες σχισματικών σε βάρος ορθοδόξων. Το πατριαρχείο ζήτησε από τον Μητροπολίτη Μελένικου Αλέξανδρο να συστήσει στους Έλληνες να κάνουν υπομονή.
Έως το 1895 οι Έλληνες στερούμενοι ακολουθιών επίμονα δεν γίνονταν εξαρχικοί. Αντί ναού έκαναν ένα ξύλινο παράπηγμα ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα απέκτησαν επιτέλους ένα μικρό ναό.
ΚΑΖΑΣ ΔΕΜΙΡ ΙΣΑΡ (ΣΙΔΗΡΟΚΑΣΤΡΟΥ)
Σύμφωνα με την τουρκική στατιστική σ ’αυτόν διαβιούσαν 14000 Έλληνες, 14000 Τούρκοι και 7000 Βούλγαροι. Το Σιδηρόκαστρο (Δεμίρ Ισάρ τουρκιστί) ήταν η πρωτεύουσα της υποδιοίκησης, ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα ο τουρκικός πληθυσμός ήταν φανερά υπέρτερος (υπήρχαν μόνο 5-10 οικογένειες Ελλήνων). Πλην όμως αποδεκατίστηκε από επιδημία πανώλης που όλος περιέργος χτύπησε μόνο Τούρκους (1000 Τούρκοι νεκροι και μόνο 5-10 Ελληνες) μεταξύ 1816-1820 ή 1836-1840. Έκτοτε και έως το 1913 μετανάστευσαν προς το Δεμίρ Ισάρ μαζικά Έλληνες από το Μελένικο όπως και σε άλλα μέρη εκτός από το Δεμίρ Ισάρ. Μέρος της μετανάστευσης οφείλονταν στο ”πολυγύναικο” του Μελένικου καθώς οι γυναίκες της πόλης ζητούνταν παντού ως νύφες ενω ταυτόχρονα θα συμβάλουν και στο γλωσσικό εξελληνισμό της πόλης του Σιδηροκάστρου.
Α. ΠΟΡΟΪΑ
Ανήκαν στην υποδιοίκηση του Σιδηροκάστρου και ζούσαν Βλαχόφωνοι Ελληνόφωνοι καθώς και λίγοι Σλαβόφωνοι. Οι Έλληνες αποτελούσαν την μεγαλύτερη κοινότητα με δύο μεγάλους μαχαλάδες τον Βάροση και την Πελοπόννησο.
Τα Πορόια χωρίστηκαν σε Άνω και Κάτω το 1883. Στα Άνω κυριαρχούσαν οι Έλληνες ενώ στα Κάτω οι Βουλγαρίζοντες και οι Βούλγαροι. Επηρεαζόμενοι από την έντονη βουλγαρική προπαγάνδα ο Σερραίος εξαρχικός Λελεγιάννης και ο ελληνοδιδάσκαλος Στογιάννης Γκαϊγκάρωφ και με τη βοήθεια του Ηγουμένου της Μονής Προδρόμου Διόνυσου (;;) στις Σέρρες πέτυχαν τη λειτουργία βουλγάρικης σχολής και ναού.
Η ρουμάνικη κοινότητα ιδρύθηκε επίσημα μετά το 1908 με το Σύνταγμα των Νεοτούρκων από τον ρουμανίζοντα Μπάρτζο Ηλία.
`
Αξίζει να ειπωθεί ότι στα Άνω Πορόια υπήρχαν τέσσερις εκκλησίες ο Αγ. Δημήτριος, ο Αγ. Γεώργιος, Η Κοίμηση της Θεοτόκου (Πυρπολήθηκε την Κυριακή του Θωμά του 1907 από ρουμανίζοντες του χωριού με τη βοήθεια Κομιτατζήδων πλην όμως ανοικοδομήθηκε με την βοήθεια του Μητροπολίτη Αιμιλιανού καθώς και από τις προσπάθειες διμελούς ερανικής επιτροπής απαρτιζόμενης από τον Στέφανο Αθανασίου και τον Δημήτριο Μίχο που πήγαν στην Θεσσαλονίκη και συγκέντρωσαν αρκετές συνδρομές για την παλινόρθωση του Ναού, ενώ βοήθησε και το Πατριαρχείο) και τον Αγ. Νικόλαο (κοιμητηριακός)
ΚΑΤΩ ΤΖΟΥΜΑΓΙΑ (ΗΡΑΚΛΕΙΑ ΣΕΡΡΩΝ)
Στην Κάτω Τζουμαγιά τέλος διαβιούσαν το 1912 4.500 Έλληνες, 150 Βούλγαροι και 1300 Μουσουλμάνοι, ενώ μετά το 1913 και τη συνθήκη του Βουκουρεστίου ο πληθυσμός αναδιατάχτηκε ως εξής 8000 Έλληνες, 1200 Μουσουλμάνοι και 800 γύφτοι καθώς αποχώρησαν οι βουλγαρίζοντες και εισέρευσε πλήθος Ελλήνων προσφύγων από τη Νότια Βουλγαρία.
Εν κατακλείδι καθώς εξετάζουμε την περιοχή από βορρά προς νότο παρατηρούμε ότι το ελληνικό στοιχείο ισχυροποιούνταν. Η περιοχή βόρεια των ελληνοβουλγαρικών συνόρων είχε πολυπληθείς ελληνικούς πληθυσμούς και δέχθηκε ισχυρή πίεση από τους βουλγάρικους μηχανισμούς προκειμένου να αφομοιωθεί από αυτούς. Οι Βούλγαροι εν μέρη πέτυχαν με τρομοκρατικές κυρίως μεθόδους να εκβουλγαρίσουν σημαντικό πληθυσμιακό τμήμα της περιοχής και να το αποσπάσουν έτσι από τον Ελληνισμό μαζί με τα εδάφη. Νότια όμως της μεθοριακής γραμμής ο Ελληνισμός επικράτησε και κατάφερε να ενταχθεί στο ελληνικό κράτος.
