Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ:
Ο Χρεμύλος, ένας γέρος
αγρότης πνιγμένος στα χρέη, πηγαίνει μαζί με το δούλο του Καρίωνα στο μαντείο των
Δελφών προκειμένου να λάβει χρησμό για το γιο του. Το βασικό ερώτημα που τον
απασχολεί σχετικά με το γιο του είναι εάν για να επιτύχει στη ζωή, πρέπει να αγωνιστεί
να γίνει καλός ή κακός. Ο Απόλλων χρησμοδοτεί λέγοντας του μέσω της Πυθίας: ότι τον πρώτο
άνθρωπο που θα συναντήσει βγαίνοντας από το Μαντείο θα πρέπει να τον πάρει στο
σπίτι του, προκειμένου αυτός να του δώσει τη λύση.
Ο πρώτος άνθρωπος που συναντούν
έξω από το Μαντείο είναι ένας τυφλός. Τον πιέζουν να τους πει ποιος είναι, και
τελικά ο μυστηριώδης τυφλός τους λύνει την απορία λέγοντας τους ότι είναι ο
θεός Πλούτος. Έχει περιέλθει σ’
αυτήν την κατάσταση επειδή τον τύφλωσε ο Δίας για να μην ξεχωρίζει τους κακούς
από τους καλούς! Ο Πλούτος τώρα είναι απελπισμένος και έχει καταλήξει στον
κυνισμό ύστερα από το πάθημα του.
Ο
Χρεμύλος και ο Καρίων καταφέρνουν να πείσουν τον Πλούτο να τους ακολουθήσει στο
σπίτι τους, το βασικό επιχείρημα προκειμένου να τους ακολουθήσει ο θεός είναι ότι:
δεν πρέπει να φοβάται τον Δία γιατί εκείνος κυβερνάει με το χρήμα που του
παρέχει ο Πλούτος, καθώς ο τελικός σκοπός της ανθρώπινης ενέργειας τις
περισσότερες φορές είναι να επιτευχθεί ο πλούτος και μέσω αυτής της ενέργειας ο
Ζευς ¨άρχει¨.
Ο δούλος Καρίων συγκεντρώνει
τους φίλους του Χρεμύλου (γέροντες όλοι) στο σπίτι του αφεντικού του, αρχικά ο
δούλος τους περιπαίζει, με αποτέλεσμα αυτοί να λυσσάξουν από το κακό τους,
τελικά τους λέει το καλό μαντάτο και χορεύουν και τραγουδούν! Μετά έρχεται ο Βλεψίδημος (φίλος του
Χρεμύλου) που υποψιάζεται ότι ο Χρεμύλος πλούτισε άτιμα, τελικά ο Χρεμύλος τον
πείθει για την αλήθεια και δηλώνει ότι θα πάει τον Πλούτο στο ιερό του
Ασκληπιού για να γιατρευτεί.
Στο σημείο αυτό λαμβάνει χώρα
μία απίστευτη σκηνή, εμφανίζεται με μορφή απειλητικής γριάς η Φτώχεια και
απορρίπτοντας τον υποτιμητικό χαρακτηρισμό της ζητιάνας και λέει πως κανείς δεν θα
εισάγει ή θα εξάγει τίποτα εάν γίνουν όλοι πλούσιοι. Η Πενία είναι η
προσωποποιημένη φτώχεια που προσπαθεί να εμποδίσει τη γιατρειά του Πλούτου.
Στον προσωποποιημένο αγώνα της με το Χρεμύλο υπερασπίζεται το δίκιο της και
εγκωμιάζει τα αγαθά της. Η Φτώχεια είναι καταδικασμένη όμως να ηττηθεί στη
συζήτηση, βάζοντας το τελικά στα πόδια και εκστομίζοντας απειλές!
Η
ίαση του Πλούτου δεν αργεί να έρθει, λαμβάνει χώρα στο ιερό του
Ασκληπιού. Το ότι διαδραματίστηκε εκεί το περιγράφει στη γυναίκα του Χρεμύλου με
ελευθεροστομία ο Καρίων, δίνει έμφαση στο θεϊκό θαύμα αλλά και στην απληστία
των ιερέων καθώς και στην πορδή που του ξέφυγε βλέποντας τον Ασκληπιό! Η
θεραπεία στο ιερό είναι θαυματουργή. Ο θεός τώρα πια
βλέπει και το σπίτι του Χρεμύλου γεμίζει από πλούτη.
Ο Πλούτος που έχει πια αναβλέψει
θα πηγαίνει μόνο στους δίκαιους και στους καλούς, αυτό θα έχει ως συνέπεια
κανείς να μην γίνεται άτιμος (δεν ξεκαθαρίζεται πλήρως εδώ, καθώς αντιφάσκει με
την αρχική γνώμη ότι θα τον απολαμβάνουν μόνο οι δίκαιοι άρα θα εξακολουθήσουν
να υπάρχουν δίκαιοι και άδικοι). Το σπίτι του Χρεμύλου δέχεται μία σειρά από επισκέψεις, πρώτος
έρχεται ο δίκαιος άνθρωπος και υποβάλει
το σεβασμό του στον Πλούτο…
Κατόπιν
έρχεται ο συκοφάντης, είναι ο κλασικός
τύπος του λαμόγιου, του μιζαδόρου, που
λυμαίνεται τις κοινωνίες (ειδικά την ελληνική) διαχρονικά,
είναι ο καταδότης που τώρα θρηνεί για τη φτώχεια του οι δουλειές του παν τώρα
κατά διαβόλου μετά τη δίκαιη κατανομή του πλούτου…
Τελευταίος έρχεται ένας ιερέας του Δία. Ο Αριστοφάνης παρά το γεγονός ότι είναι θεοσεβούμενος βρίσκει ευκαιρία να σαρκάσει το επίσημο ιερατείο για τους συμβιβασμούς του… Η απουσία του Δία γενικά είναι αισθητή στο έργο.
ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ
Αρκετά
έχουμε να πούμε για τον Πλούτο…
Οι
Αθηναίοι (και γενικότερα οι Έλληνες) εκείνη την εποχή θα ασχολούνται κατά κύριο
λόγο με τη γεωργία τις τέχνες και το λιανικό εμπόριο, η συμμετοχή τους στη
βιομηχανία και το διαμετακομιστικό εμπόριο θα είναι λιγότερο σημαντική, για τον
επιπρόσθετο λόγο της εξαιρετικά αργής τεχνολογικής
προόδου των αρχαίων χρόνων. Ακόμη ελάχιστοι πολίτες θα δουλεύουν ως
υπάλληλοι σε άλλους πολίτες (οι βιομήχανοι επί παραδείγματι είχαν αντί για
υπαλλήλους ως τεχνίτες δούλους). Οι Έλληνες, επομένως, θα συνδέσουν τον πλούτο
και τη φτώχεια περισσότερο με την τύχη και την ατυχία και λιγότερο με τη σωστή
διαχείριση και το επιχειρηματικό πνεύμα.
Επομένως
οι άνθρωποι εκείνης της εποχής θα φτωχαίνουν από παράγοντες όπως: οι δυσμενείς
καιρικές συνθήκες, τα εξοντωτικά διοικητικά πρόστιμα που τους επέβαλλαν για
πολιτικά και διοικητικά αδικήματα, από τη σοβαρή υποχρέωση που ένιωθαν να
συμπαρασταθούν σε συγγενείς που έπρεπε να πληρώσουν διοικητικά πρόστιμα, και από
χρέη που δημιουργούνταν από απάτες που έκαναν εις βάρος τους ανέντιμοι αλλά
επινοητικοί άνθρωποι (τα διοικητικά πρόστιμα και τις απάτες τα κινούσαν κάποια σιχάματα σαν τον συκοφάντη που
επισκέφθηκε τον Χρεμύλο). Σε δίκες που θα διεξάγονται στα δικαστήρια τα έγγραφα
δεν θα διαδραματίζουν ρόλο στις αποδεικτικές διαδικασίες, όσο οι ένορκες
μαρτυρίες. Έτσι θα είναι εύκολο και σύνηθες ως φαινόμενο η κατασκευή κατηγοριών
μόνο με πληρωμένους ψευδομάρτυρες σαν το συκοφάντη.
Κοινή
ιδέα σε όλους από την εποχή ακόμη του Ομήρου ήταν ότι οι θεοί τιμωρούσαν την
αδικία. Ο όρκος ήταν το βασικό μέσο ώστε να επικυρώσει ή να κατοχυρώσει κανείς
μία αδικία στο δικαστήριο. Δεν υφίστατο από παλιά καθαρή διάκριση μεταξύ της
τιμωρίας της αδικίας και της ανεντιμότητας της ψευδορκίας. Ο Ησίοδος κατά την
Αρχαϊκή εποχή όμως θα αναφέρει ότι ο Δίας
στέλνει πολλά δεινά στους ανθρώπους που κάνουν αδικίες.
Μετά
την Αρχαϊκή όμως εποχή θα παρατηρηθεί ότι η αρετή δεν ανταμείβεται και η κακία
δεν τιμωρείται αποτελεσματικά. Σταδιακά κατά την κλασική εποχή και ύστερα οι
άνθρωποι θα τείνουν να πιστεύουν ότι η θεία δίκη πέφτει στο κεφάλι των παιδιών
και των απογόνων των εγκληματιών. Αυτή είναι η βασικότερη αίσθηση δικαίου των ανθρώπων
εκείνης της εποχής. Σε κάποιον ενάρετο δηλαδή, θα έρχονταν η καταστροφή εάν
κάποιος πρόγονος του αμάρτανε.
 |
| Διόνυσος και Πλούτος σε ερυθρόμορφο αγγείο |
Η ατομική ευθύνη θα
αναπτύσσεται και θα κυριαρχεί… Πως όμως; Μέσω της συνείδησης… Θα βαραίνει δηλαδή η συνείδηση των
ανθρώπων στη ιδέα ότι κάποιος άλλος θα τιμωρείται αντί αυτών. Είναι
όμως δύσκολο να διαπιστώσουμε πόσοι από το κοινό των ανθρώπων που
παρακολούθησαν την παράσταση του Πλούτου την εποχή εκείνη, πίστευαν ότι οι θεοί
επιβραβεύουν την αρετή και τιμωρούν την κακία, καθώς ο ευμετάβλητος και
απρόβλεπτος χαρακτήρας της τύχης θα εντυπωσιάζει περισσότερο τους ανθρώπους του
4ου αι. π.Χ. από την ανταμοιβή της αρετής.
Ο συγγραφέας του έργου ήταν
φύσει συντηρητικός και έβλεπε με καχυποψία τα φιλοσοφικά ρεύματα του καιρού
του. Ήταν αριστοκρατικός και ευσεβής. Κατά τη γνώμη του συγγραφέα η παραγωγή και η
δικαιοκατανομή των αγαθών της πολιτείας, θα πρέπει να είναι αποτέλεσμα ηθικών
και αξιοκρατικών κριτηρίων και όχι άσκηση εξισωτικής πολιτικής ή προνόμιο των
Ολιγαρχικών. Πόσο επίκαιρος είναι ο Αριστοφάνης; Αυτή ακριβώς την
κατάσταση έζησε και η χώρα μας τα τελευταία χρόνια.
Ο
Αριστοφάνης από κοινωνικοοικονομική άποψη θα ταυτιστεί με τα συμφέροντα των
κτηματιών και των και των εμπόρων της εποχής. Πρόκειται για την
τάξη, η οποία θα κλονιστεί περισσότερο κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο
(431-404). Ήταν συνάμα και η τάξη που επιθυμούσε περισσότερο τον τερματισμό της
διαμάχης μεταξύ των ελληνικών πόλεων.
Καθώς
λοιπόν το έργο διδάσκεται την εποχή που διεξάγεται ο Κορινθιακός πόλεμος
(395-387) στον οποίο έχει εμπλακεί για τα καλά η Αθήνα με σκοπό να ανακτήσει
από τη Σπάρτη την απολεσθείσα κυριαρχία (εξαιτίας της ήττας του Πελοποννησιακού
πολέμου) έχοντας ως συμμάχους την Κόρινθο την Θήβα, το Άργος και τη χρηματική
στήριξη της Περσίας, η μεσαία κοινωνική τάξη δείχνει ότι μπορεί να επανακάμψει
(οι αγρότες δεν περιήλθαν ακόμη σε σήψη αν και φτωχοποιήθηκαν). Παράλληλα ο
θεσμός της δουλείας θα εμφανίσει το πρώτο εσωτερικό ρήγμα.
Στη
μεσαία τάξη λοιπόν θα ελπίσει ο Αριστοφάνης, την ώρα που ατομικό συμφέρον
συκοφαντία και διαφθορά, η χρεοκοπία αξιών και η κοινωνική αδικία θα
κυριαρχούν στο δημόσιο βίο των Αθηνών. Πρέπει λοιπόν με κάθε τρόπο να
εξαφανιστούν από τα τείχη της πόλης η φτώχεια, οι συκοφάντες, οι κλέφτες οι
τοκογλύφοι και οι θεομπαίχτες. Στο σημείο αυτό και
πάλι ο Αριστοφάνης είναι επίκαιρος. Είτε διασκευασμένος είτε αδιασκεύαστος
είναι πάντοτε επίκαιρος: Πρέπει να εξαφανιστούν από το δημόσιο βίο όλα τα παράσιτα
που λυμένουν σήμερα τη χώρα, καθώς αεριτζήδες του καφενείου, επώνυμοι άχρηστοι
πολιτικοί και άθλιοι άρπαγες κατέκτησαν θέσεις εξουσίας και επιρροής και
καταδυναστεύουν το λαό.
Με τον Πλούτο ο Αριστοφάνης, στο κύκνειο άσμα του, θέλει να
προβληματίσει του συμπατριώτες του για την άδικη κατανομή πλούτου και την
έκρηξη της διαφθοράς και μ’ αυτόν τον τρόπο να τους
δώσει ένα ουτοπικό όνειρο.
Η νέα τεχνοτροπία τα φέρει όπως
προαναφέρθηκε τον δούλο σε ισότιμη θέση με τον
αφέντη.
ΠΗΓΕΣ: Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Άλμπιν Λέσκυ,
Η κωμωδία του Αριστοφάνη, Ντόβερ
Εφημερίδα Καθημερινή, stiskini-aitoliko.weebly, theaterinfo.
