Ο δεύτερος της τριάδας των Ιεραρχών και της τριάδας των Θεολόγων Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, με τη δυναμική παρουσία του στη Βασιλεύουσα πόλη το 380 μ.Χ., έκανε πραγματικότητα αυτό που φάνταζε ακατόρθωτο. Οι αιρετικές παραφυάδες του Αρειανισμού (όμοιοι, ανόμοιοι, ομοιουσιανοί κλπ.), με την υποστήριξη αρειανών αυτοκρατόρων και του Ιουλιανού του Παραβάτη, είχαν επικρατήσει σχεδόν παντού. Στην Κωνσταντινούπολη δεν είχε απομείνει ούτε ένας ναός στα χέρια των Ορθοδόξων.
Σε αυτή τη χαλεπή για την Εκκλησία στιγμή ο φιλομόναχος και εραστής της ησυχίας, αλλά και μέγας ρήτορας και σοφός διδάσκαλος Γρηγόριος, κλήθηκε στην πρωτεύουσα, παρά τη θέλησή του, να αγωνιστεί για την ορθή διδασκαλία της Εκκλησίας.
Η κατάσταση που βρήκε στην Κωνσταντινούπολη ήταν ιδιαίτερα δύσκολη. Μη έχοντας ναό για να αρχίσει τον πνευματικό του αγώνα για την αναστήλωση της Ορθοδοξίας, μετέτρεψε ένα σπίτι σε πρόχειρη εκκλησία και εκεί εκφώνησε τους πέντε θεολογικούς του λόγους, πέντε περίτεχνα έργα ρητορικής και μνημειώδη κείμενα θεολογίας, που ήταν ικανά να μεταστρέψουν τις καρδιές των ανθρώπων στην ορθή πίστη της Εκκλησίας.
Η οικία όπου κήρυττε ονομάστηκε ναός της αγίας Αναστασίας, γιατί εκεί ο υψιπετής αετός Γρηγόριος ανέστησε ξανά την Ορθοδοξία.
Οι αιρετικοί αρειανοί θορυβήθηκαν. Προσπάθησαν να αντιδράσουν με τη βία, τον συνήθη τρόπο του ψεύδους και του σκότους, αλλά εις μάτην. Ο καλός ποιμένας Γρηγόριος με τον ποιμενικό αυλό της θεολογίας του φανέρωσε στις ανθρώπινες ψυχές τα βάθη του Πνεύματος και με τα κάλλη του φθέγματός του, με την καλλιέπεια δηλαδή των λόγων του, τις φώτισε και τις στερέωσε στη σωτήρια πίστη της Εκκλησίας.
Στην αρχή του α’ θεολογικού λόγου του (Λόγος ΚΖ’) ο άγιος Γρηγόριος αναφέρεται στο μέγα ζήτημα περί του τρόπου αναζήτησης του Θεού. Ακολουθώντας τη θεολογία της Εκκλησίας ο μέγας πατήρ, διδάσκει ότι η αναζήτηση του Θεού δεν είναι υπόθεση συζητήσεων του καφενείου, που γίνονται από τους τυχόντες. Από όσους δεν έχουν καθαρότητα καρδιάς, αλλά είναι υπόδουλοι στα πάθη τους.
Για τον Θεό μπορούν να μιλήσουν μόνο όσοι έχουν καθαρθεί ή τουλάχιστον διανύουν το στάδιο της κάθαρσης. Είναι το πρώτο στάδιο στην πνευματική πορεία του χριστιανού. Την κάθαρση από τα πάθη ακολουθούν ο φωτισμός και η θέωση (τελείωση).
Τελικό συμπέρασμα: Κατά τον μέγα Ιεράρχη και σοφό Θεολόγο Γρηγόριο, τον οικουμενικό διδάσκαλο της Εκκλησίας, γνωρίζουμε τον Θεό μόνο όταν μπούμε στη διαδικασία της κάθαρσης από τα πάθη μας.
Ο δρόμος της ταπεινής αναζήτησης του Θεού είναι ο δρόμος των αγίων μας, ο δρόμος που οδηγεί στον θείο φωτισμο
