Κατά γενική ομολογία η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους στο πλαίσιο της ΄Δ Σταυροφορίας ήταν περισσότερο βάναυση από την άλωση από τους Τούρκους. Ο ορθόδοξος ελληνισμός βίωσε το μίσος και την μειονεξία των καθολικών σε πλήρη ανάπτυξη. Η εκτενής αφήγηση του Πατρός Μεταλληνού θα σας ταξιδεύσει στα γεγονότα ...
῾Η πρώτη ῞Αλωση
τῆς Πόλης*
ἀπὸ τοὺς Φράγκους
πρὶν 800 χρόνια
Τοῦ Πρωτοπρεσβυτέρου
π. Γεωργίου Μεταλληνοῦ
Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου
῎ΑΝ ἡ 29η Μαΐου εἶναι ἡμέρα πένθους γιὰ τὸν ῾Ελληνισμό,
διότι φέρνει στὴ μνήμη μας τὴν ῞Αλωση τῆς Πόλης ἀπὸ
τοὺς ᾿Οθωμανοὺς τὸ 1453, ἄλλο τόσο ἀποφρὰς εἶναι γιὰ τὸ
Γένος μας καὶ ἡ 13η ᾿Απριλίου, διότι κατ᾿ αὐτὴν ἔπεσε ἡ Πόλη
τὸ 1204 στοὺς Φράγκους.
Τὸ δεύτερο γεγονὸς δὲν ὑστερεῖ καθόλου σὲ σημασία καὶ
συνέπειες ἔναντι τοῦ πρώτου. Αὐτὴ εἶναι σήμερα ἡ κοινὴ
διαπίστωση τῆς ἱστορικῆς ἔρευνας.
᾿Απὸ τὸ 1204, ἡ Πόλη, καὶ σύνολη ἡ Αὐτοκρατορία τῆς Νέας
Ρώμης, δὲν μπόρεσε νὰ ξαναβρεῖ τὴν πρώτη της δύναμη. Τὸ
φραγκικὸ χτύπημα ἐναντίον της ἦταν τόσο δυνατό, ποὺ ἔκτοτε
ἡ Κωνσταντινούπολη ἦταν «μιὰ πόλη καταδικασμένη νὰ χαθεῖ»
(῾Ελ. ᾿Αρβελέρ).
᾿Αξίζει, συνεπῶς, μιὰ θεώρηση τοῦ γεγονότος αὐτοῦ, ἔστω
καὶ στὰ περιορισμένα ὅρια ἑνὸς ἄρθρου.
* * *
1 ΣΤΙΣ 13 ᾿Απριλίου 1204, ἔπειτα ἀπὸ μιὰ πεισματικὴ καὶ
μακρόχρονη πολιορκία, κατελάμβαναν οἱ Φραγκολατίνοι
Σταυροφόροι τὴν Κωνσταντινούπολη.
– 2 –
῾Η χριστιανικὴ Αὐτοκρατορία τῆς Ρωμανίας/Βυζαντίου ἔσβηνε
κάτω ἀπὸ τὸ θανάσιμο πλῆγμα τῆς φραγκικῆς Δύσεως.
Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἦταν σημαντικότατο σὲ δύο κατευθύνσεις
α) ἐσωτερικά, διότι σφράγισε καθοριστικὰ τὴν περαιτέρω
πορεία τῆς Αὐτοκρατορίας καὶ
β) ἐξωτερικά, διότι καθόρισε ἐπίσης τελεσίδικα τὶς σχέσεις
μὲ τὴ Δύση, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνερχόμενη δύναμη τῶν ᾿Οθωμανῶν.
῾Η τραγικὴ ἱστορικὴ ἐπιλογὴ τοῦ Ρωμαίϊκου, ποὺ ἐκφράζεται
μὲ τὸν γνωστὸ ἐκεῖνο λόγο «κρειττότερον (...) φακιόλιον (...)
Τούρκων ἢ καλύπτρα λατινική», ὑποστασιώνεται στὰ 1204, ὅταν
πλέον ἀποκαλύπτονται ἀδιάστατα οἱ διαθέσεις τῆς Φραγκιᾶς
ἔναντι τῆς Ρωμαίϊκης ᾿Ανατολῆς.
᾿Απὸ τὸ 1095 ἀρχίζουν οἱ Σταυροφορίες, ἐκστρατεῖες δηλαδὴ
τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου τῆς Εὐρώπης, μὲ σκοπό, κατὰ τὶς
ἐπιφανειακὲς διακηρύξεις, τὴν ἀπελευθέρωση καὶ ὑπεράσπιση
τῶν ῾Αγίων Τόπων.
Στὶς ἐπιχειρήσεις αὐτές, ποὺ κράτησαν ὡς τὸ ΙΕʹ αἰῶνα,
πρωτοστατοῦσαν οἱ ἑκάστοτε Πάπες, διότι ἦσαν «ἱεροὶ πόλεμοι»
κατὰ τῶν ἀπίστων.
Βέβαια, ἡ ἔρευνα ἔχει ἐπισημάνει στὶς ἐκστρατεῖες αὐτὲς
καὶ ταπεινὰ ἐλατήρια, λ.χ. τυχοδιωκτισμό, δίψα πλουτισμοῦ κ.ἄ.
Εἶναι ὅμως σήμερα πέρα ἀπὸ κάθε ἀμφιβολία, ὅτι οἱ
Σταυροφορίες κύριο σκοπὸ εἶχαν τὴ φραγκικὴ κυριαρχία στὴν
᾿Ορθόδοξη ᾿Ανατολὴ καί, τελικά, τὴ διάλυση τῆς ᾿Ορθοδόξου
Αὐτοκρατορίας τῆς Νέας Ρώμης, ποὺ ἦταν τὸ ἐμπόδιο στὸν
ἐπεκτατισμὸ καὶ τὰ μονοκρατορικὰ σχέδια τῆς μετακαρλο-
μάγνειας Φραγκοσύνης.
Τὸ 1204, ἡ ῞Αλωση τῆς Πόλης ἀπὸ τοὺς Φράγκους, ἡ διάλυση
τῆς «Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας» καὶ ἡ ἐπακολουθήσασα
Φραγκοκρατία ἐπιβεβαιώνουν τὴν ἐκτίμηση αὐτήν.
* * *
2 ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ τοῦ 1204 συνδέονται μὲ τὴν Δʹ Σταυροφορία.
῾Η σχετικὴ βούληση γι᾿ αὐτήν, ἐκφράσθηκε τὸ 1199 μὲ τὴν
εὐλογία τοῦ πάπα ᾿Ιννοκεντίου Γʹ (1198-1216), «πνευματικοῦ
πατέρα» τῶν δύο βασικῶν ἐπεκτατικῶν μέσων τῆς φραγκο-
– 3 –
῾Ο Πάπας ᾿Ιννοκέντιος Γʹ
(1198-1216)
παπικῆς ἐξουσίας, τῆς «῾Ιερᾶς ᾿Εξετά-
σεως» (Inquisitio) καὶ τῆς Οὐνίας (ὡς
ἰδέας).
Συνεργάτης αὐτόκλητος παρουσιά-
σθηκε ὁ δόγης (δούκας) τῆς Βενετίας
Δάνδολος, μὲ τὸ στόλο του.
Σπουδαῖο ἱστορικὸ πρόβλημα εἶναι ἡ
ἐκτροπὴ τῆς Δʹ Σταυροφορίας ἀπὸ τοὺς ῾Αγίους Τόπους πρὸς
τὴν Κωνσταντινούπολη. ῏Ηταν σκοπὸς ἀνομολόγητος, ἢ τραγικὴ
σύμπτωση;
῾Η πλειονότητα τῶν ἱστορικῶν, καὶ μάλιστα τῶν ἀδέσμευτων,
δέχεται τὸ πρῶτο. ᾿Επρόκειτο γιὰ καλὰ ὀργανωμένο σχέδιο,
ποὺ ἀποσκοποῦσε στὸ νὰ δοθεῖ ἰσχυρὸ κτύπημα στὴ ᾿Ορθόδοξη
Αὐτοκρατορία, ποὺ περνοῦσε περίοδο κάμψεως, λόγῳ τῆς
ἐντάσεως τοῦ τουρκικοῦ κινδύνου.
Κατὰ τὰ δυτικὰ Χρονικά, μάλιστα, κάποιοι Λατίνοι ἄρχοντες
ἀρνήθηκαν νὰ συμμετάσχουν, ὅταν ἔμαθαν τὴν ἀλλαγὴ τοῦ
σκοποῦ τῆς Σταυροφορίας. Οἱ περισσότεροι, ὅμως, συμβιβά-
σθηκαν ἀπὸ οἰκονομικὴ ἀνάγκη.
῎Εμειναν κυρίως οἱ «μηυμένοι» στὴ συνωμοσία κατὰ τῆς Νέας
Ρώμης, κάτω ἀπὸ τὴν «πνευματικὴ» ἡγεσία τοῦ Πάπα καὶ τὴ
στρατιωτικὴ τοῦ Δόγη, ποὺ μετέβαλε τὴν Βενετία σὲ θαλασσο-
κράτειρα δύναμη, μὲ τὴν ἐκμηδένιση τοῦ «Βυζαντίου».
῾Ο Βενετικὸς στόλος μετέφερε στὴν Προποντίδα ἄγριες μάζες
Φλαμανδῶν, Φράγκων, Γερμανῶν, ἐγκληματίες, καιροσκόπους.
῾Η ἀμοιβὴ τοῦ Δόγη: ἡ μισὴ λεία ἀπὸ τὴ λεηλασία τῆς πλου-
σιότερης πρωτεύουσας τοῦ τότε κόσμου.
* * *
3 ΒΕΒΑΙΑ, τὰ φραγκοπαπικὰ σχέδια διευκολύνθηκαν ἀπὸ
τὴν ἐσωτερικὴ ἀρρυθμία τῆς ᾿Ανατολικῆς Αὐτοκρατορίας.
᾿Απὸ τὸν ΙΑʹ αἰῶνα ἄρχισε προοδευτικὰ ἡ παρακμή της. Τὸ
1071, στὸ Ματζικέρτ, ὁ «βυζαντινὸς» στρατὸς δέχθηκε μεγάλη
ἧττα ἀπὸ τοὺς Σελτζούκους Τούρκους, μὲ συνέπεια τὴν ἀπώλεια
μεγάλου τμήματος τῆς Μ. ᾿Ασίας.
Παράλληλα (1071) χάθηκε τὸ τελευταῖο ἔρεισμα τῆς Κωνσταν-
– 4 –
τινουπόλεως στὴν ᾿Ιταλία, ἡ Βάρις (Bari), πέφτοντας στὰ χέρια
τῶν Νορμανδο-φράγκων.
Οἱ ἀνορθωτικὲς προσπάθειες τῶν Κομνηνῶν δὲν εἶχαν
σημαντικὰ ἀποτελέσματα καὶ τὸ κράτος ὑποχωρεῖ σταδιακὰ
στὴν οἰκονομικὴ ἰσχὺ τῶν ἰταλικῶν πόλεων.
῾Η Αὐτοκρατορία παραχωρεῖ σημαντικὰ προνόμια στὴ Βενετία,
Πίζα καὶ Γένουα, μὲ ἀντάλλαγμα στρατιωτικὴ βοήθεια. Τὸ
ἀποτέλεσμα, ὅμως, ἦταν νὰ δημιουργηθοῦν ἀκμαῖες δυτικὲς
παροικίες στὴν ᾿Ανατολή, μεταβάλλοντας τὸ ἔδαφος τῆς
Αὐτοκρατορίας σὲ δικό τους ἐμπορικὸ χῶρο.
Οἱ ᾿Ιταλο-φράγκοι ἑδραιώθηκαν στὴν ᾿Ανατολὴ καὶ ἐνίσχυσαν
τὴ βουλιμία τῆς εὐρύτερης φραγκικῆς οἰκογένειας.
᾿Αλλὰ καὶ τὸ κοινωνικὸ κλίμα τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἦταν
τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἀρκετὰ ἀντίξοο.
῾Η Πόλη ἔχει πιὰ ἀπομονωθεῖ καὶ ἀναπτύσσονται φυγόκεντρες
τάσεις, λόγῳ τῆς δυσαρέσκειας τῶν ἐπαρχιῶν. Διοίκηση καὶ
πολίτες συναγωνίζονται μεταξύ τους σὲ διαφθορά.
Οἱ φορολογίες εἶναι δυσβάστακτες καὶ βαρύνουν τοὺς πολίτες
τῶν ἐπαρχιῶν. ῾Η κεντρικὴ ἐξουσία ἀμφισβητεῖται καὶ
σημειώνονται ἐπαναστατικὰ κινήματα.
῾Η φήμη γιὰ τὴ μυθώδη πολυτέλεια τῆς Πόλης καὶ τῶν
κατοίκων της εἶχε διαδοθεῖ καὶ στὴ Δύση, μὲ εὔλογες συνέπειες.
Τὰ ἀμύθητα πλούτη τῆς Κωνστανινουπόλεως ἔτρεφαν τὴ
φαντασία τῶν πολλῶν καὶ διευκόλυναν τὰ ἐπεκτατικὰ σχέδια
τῶν λίγων, τῆς φραγκικῆς ἡγεσίας.
Βέβαια, οἱ ἀνύποπτοι ἐπαρχιῶτες τῆς Αὐτοκρατορίας εἶδαν
στὴν ἀρχὴ ὡς θεία τιμωρία τὴν καταστροφὴ τῆς Κωνσταντι-
νουπόλεως ἀπὸ τοὺς Φράγκους, ὁ δὲ ὄχλος της ἔλαβε μέρος
στὴ λεηλασία. ᾿Αργότερα, ὅμως, θὰ συνειδητοποιηθοῦν οἱ σκοποὶ
τῶν Φράγκων καὶ θὰ ἐκτιμηθοῦν σωστὰ τὰ γεγονότα.
* * *
4 Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ τῆς Σταυροφορίας ἄρχισε τὸ 1201.
Σημαντικοὶ Φράγκοι φεουδάρχες δήλωσαν συμμετοχή: ὁ
κόμης τῆς Φλάνδρας Βαλδουΐνος, ὁ κόμης τῆς Καμπανίας Τιμπώ,
ὁ ἱστορικὸς Γοδεφρεῖδος Βιλλεαρδουΐνος καὶ ὁ μαρκήσιος
Βονιφάτιος Μομφερατικός.
– 5 –
Μετὰ τὴν ῞Αλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τοὺς Λατίνους (1204),
ἡ ὣς τότε ἑνιαία Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία κατακερματίστηκε μὲ τὴ
δημιουργία τῶν φεουδαρχικῶν κρατῶν τῶν κατακτητῶν. Παράλληλα, ὅμως,
σὲ διάφορες περιοχές της (Νίκαια, ῎Ηπειρος, Τραπεζοῦντα, Ρόδος)
ὀργανώθηκαν ἑστίες ἐθνικῆς ἀντίστασης, ποὺ γρήγορα ἐξελίχτηκαν σὲ
ἀνεξάρτητα βυζαντινὰ κράτη.
Στὸ χάρτη σημειώνονται τὰ ὅρια τῆς ἑνιαίας Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας,
τὸ 1180, τὴν ἐποχὴ δηλαδὴ τοῦ θανάτου τοῦ τελευταίου σημαντικοῦ, πρὶν
ἀπὸ τὴ λατινικὴ κατάκτηση, αὐτοκράτορα, τοῦ Μανουὴλ Αʹ Κομνηνοῦ,
καθὼς καὶ τὰ διάδοχά της κράτη, φραγκικὰ καὶ βυζαντινά, ὅπως
διαμορφώθηκαν τὸ 1210 περίπου.
῾Η συγκέντρωση τοῦ στρατοῦ ἔγινε στὸν ᾿Ιούνιο τοῦ 1202,
στὴ Βενετία. Τὸ Νοέμβριο τοῦ 1202, καταλήφθηκε γιὰ
λογαριασμὸ τῶν Βενετῶν, ἡ δαλματικὴ πόλη Ζάρα, ποὺ εἶχε
ἀποστατήσει καὶ ὑπαχθεῖ στὸ βασίλειο τῆς Οὑγγαρίας.
Οἱ δυναστικὲς ἔριδες στὴν Κωνσταντινούπολη («῎Αγγελοι»)
διευκόλυναν —ὡς συνήθως— τὰ δυτικὰ σχέδια.
Οἱ Σταυροφόροι, στὶς 24.5.1203 ξεκίνησαν ἀπὸ τὴ Ζάρα καὶ
μέσῳ Κερκύρας κατευθύνθηκαν γιὰ τὴν Κωνσταντινούπολη.
– 6 –
῾Η θέα τῆς πόλεως τοὺς ἄφησε κατάπληκτους. «Δὲν μποροῦσαν
νὰ φαντασθοῦν πὼς ὑπῆρχε στὸν κόσμο τόσο ἰσχυρὴ πόλη»
σημειώνει ὁ Γ. Βιλλεαρδουΐνος στὴν «῾Ιστορία» του.
Στὶς 6 ᾿Ιουλίου ἄρχισε ἡ πρώτη πολιορκία, μὲ λεηλασίες στὰ
προάστια καὶ τὶς ἀκτὲς τῆς Προποντίδας. Προσπάθεια τῶν
πολιορκουμένων τὴ νύκτα τῆς Πρωτοχρονιᾶς τοῦ 1204, νὰ
πυρπολήσουν τὸν ἐχθρικὸ στόλο, ἀπέτυχε. ᾿Επικράτησε τότε
ἀναρχία.
Στὶς 25 ᾿Ιανουαρίου, ὁ λαὸς ἀνακήρυξε αὐτοκράτορα τὸν
Νικόλαο Καναβό, ἐνῶ ὁ αὐτοκράτορας ᾿Αλέξιος Δʹ συνελήφθη
καὶ ἐκτελέστηκε (8.2.1204).
Νέος αὐτοκράτορας ἐκλέχθηκε ὁ ᾿Αλέξιος Εʹ ὁ Μούρτζουφλος.
Μάταια προσπάθησε νὰ ὀργανώσει τὴν ἄμυνα καὶ νὰ περιορίσει
τὶς λεηλασίες.
Οἱ Σταυροφόροι, ἤδη τὸν Μάρτιο τοῦ 1204 εἶχαν ὑπογράψει
συνθήκη γιὰ τὴν τύχη τῆς Αὐτοκρατορίας μετὰ τὴν πτώση τῆς
πρωτεύουσας.
Βασικὲς ἀποφάσεις: θὰ ἐκλεγόταν Λατίνος Αὐτοκράτορας
καὶ Λατίνος Πατριάρχης. ῎Ετσι, φάνηκαν καὶ οἱ ἀληθινοὶ σκοποὶ
τῆς ἐκστρατείας. ᾿Επίσης, καθορίστηκε ὁ τρόπος διανομῆς τῆς
λείας καὶ τῶν ἐδαφῶν τῆς Αὐτοκρατορίας.
῾Η μεγάλη ἐπίθεση κατὰ τοῦ θαλασσίου τείχους ἔγινε στὶς 9
᾿Απριλίου. ῾Η τελικὴ ὅμως ἐπίθεση ἔλαβε χώρα στὶς 12, καὶ
ξημερώνοντας 13, ἔπεσε ἡ Πόλη.
῾Η ἡγεσία εἶχε ἤδη διαλυθεῖ. Αὐτοκράτωρ καὶ εὐγενεῖς
ἐγκατέλειψαν τὴν πόλη καὶ μόνο οἱ κληρικοὶ ἔμειναν, γιὰ νὰ
προϋπαντήσουν τοὺς Σταυροφόρους καὶ νὰ τοὺς δηλώσουν τὴν
ὑποταγὴ τῆς Βασιλεύουσας.
῾Ο λαὸς πίστευε στὰ χριστιανικὰ αἰσθήματα τῶν νικητῶν,
ἀλλὰ διαψεύστηκε οἰκτρά.
* * *
5 Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ τῶν Σταυροφόρων ἀποκάλυψε στοὺς
᾿Ανατολικοὺς τὴ φραγκικὴ Δύση, ἑκατὸν πενῆντα χρόνια
μετὰ τὸ ἐκκλησιαστικὸ σχίσμα.
῎Εγιναν ἀπὸ τοὺς Φράγκους ἀκατονόμαστες πράξεις ἀγριό-
– 7 –
τητας καὶ θηριωδίας. Φόνευαν ἀδιάκριτα γέροντες, γυναῖκες
καὶ παιδιά. Λεηλατοῦν καὶ διαρπάζουν τὸν πλοῦτο τῆς «βασί-
λισσας τῶν πόλεων τοῦ κόσμου». Στὴ διανομὴ τῶν λαφύρων
μετέσχε, κατὰ συμφωνία, καὶ ὁ Πάπας.
Τὸ χειρότερο: πυρπόλησαν τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς Πόλης
καὶ ἐξανδραπόδισαν ἕνα τμῆμα τοῦ πληθυσμοῦ της. Σὲ αὐτὰ
πρέπει νὰ προστεθοῦν οἱ βιασμοὶ τῶν γυναικῶν καὶ τὰ ἄλλα
κακουργήματα. Μόνο τὴν πρώτη μέρα, φονεύθηκαν 7.000
κάτοικοι τῆς Πόλης.
᾿Ιδιαιτέρως δέ, στόχος τῆς θηριωδίας ἦταν ὁ Κλῆρος.
᾿Επίσκοποι καὶ ἄλλοι κληρικοὶ ὑπέστησαν φοβερὰ βασανιστήρια
καὶ κατασφάζονταν μὲ πρωτοφανῆ μανία. ῾Ο Πατριάρχης μόλις
μπόρεσε, ξυπόλυτος καὶ γυμνός, νὰ περάσει στὴν ἀπέναντι ἀκτή.
῾Η Κωνσταντινούπολη ἀπογυμνώθηκε ἀπὸ τοὺς θησαυρούς
της. ᾿Εσυλήθησαν οἱ ναοὶ καὶ αὐτὴ ἡ ῾Αγία Σοφία, μάλιστα μέσα
σὲ σκηνὲς φρίκης. Στὴ λεηλασία πρωτοστατοῦσε ὁ λατινικὸς
Κλῆρος.
Κανεὶς δὲν φανταζόταν ὅτι ἡ Πόλη θὰ ἔκρυβε τόσο ἀνεκτίμη-
τους θησαυρούς.
᾿Επὶ πολλὰ χρόνια, τὰ δυτικὰ πλοῖα μετέφεραν θησαυρούς
της στὴ Δ. Εὐρώπη, ὅπου καὶ σήμερα κοσμοῦν ἐκκλησίες,
μουσεῖα καὶ ἰδιωτικὲς συλλογὲς (π.χ. ῞Αγιος Μᾶρκος, Βενετία).
῞Ενα μέρος τῶν θησαυρῶν (κυρίως χειρόγραφα) καταστράφηκε.
Μέγα μέρος ἀπὸ τοὺς «βυζαντινοὺς» θησαυροὺς τοῦ ῾Αγ. Μάρκου
ἐκποιήθηκε τὸ 1795 ἀπὸ τὴ Βενετικὴ Δημοκρατία γιὰ πολεμικὲς
ἀνάγκες.
* * *
6 ΒΑΘΥΤΕΡΑ ἴχνη ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν καταστροφὴ «τῆς Πόλης
τῶν πόλεων» χαράχθηκαν μέσα στὶς ψυχὲς τῶν ᾿Ορθοδόξων.
Γιὰ τοὺς Ρωμηούς, ἦταν πιὰ ἀπόλυτα βεβαιωμένο ὅτι ἡ Δʹ
Σταυροφορία εἶχε ἀπ᾿ ἀρχῆς στόχο τὴν ἅλωση τῆς Πόλης καὶ
τὴ διάλυση τῆς Ρωμαίϊκης Αὐτοκρατορίας.
Καὶ εἶναι γεγονός, ὅτι οἱ δυτικὲς πηγὲς βλέπουν τὴν
καταστροφὴ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὡς τιμωρία τῶν
«αἱρετικῶν» (Γραικῶν), ποὺ ἦσαν «ἀσεβεῖς καὶ χειρότεροι ἀπὸ
– 8 –
τοὺς ῾Εβραίους». Τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τὴ
βλέπουν ὡς «νίκη τῆς Χριστιανοσύνης».
Τὸ χάσμα, συνεπῶς, μεταξὺ ᾿Ανατολῆς καὶ Δύσεως, ποὺ εἶχε
ἀνοίξει μὲ τὸ Σχίσμα (1054), γίνεται τώρα ἀγεφύρωτο.
Οἱ «Βυζαντινοὶ» εἶχαν τὴν εὐκαιρία, ἄλλωστε, νὰ ζήσουν τὸ
μίσος τῶν Φράγκων ἐναντίον τους.
Κατὰ τὸν ἱστορικὸ Νικήτα Χωνιάτη, αὐτόπτη μάρτυρα τῆς
῾Αλώσεως, ἡ ἁρπακτικότητα καὶ βαρβαρότητα τῶν Σταυροφόρων
δὲν συγκρίνεται μὲ τὴν ἡπιότητα τῶν Μουσουλμάνων, οἱ ὁποῖοι,
μόλις κατέλαβαν τὰ ῾Ιεροσόλυμα, ἀρκέστηκαν ἁπλῶς στὴν
ἐπιβολὴ μικροῦ φόρου, ἀποφεύγοντας κάθε βιαιότητα.
– 9 –
Οἱ «Βυζαντινοὶ» συνειδητοποίησαν ὅτι μετὰ τὸ 1204, οἱ
Λατίνοι-Φράγκοι ἦσαν ὁ οὐσιαστικὸς ἐχθρός τους, γιατὶ μόνο
ἀπὸ αὐτοὺς κινδύνευε ἡ ὀρθόδοξη πίστη καὶ ἡ Παράδοση τοῦ
Γένους.
῎Ετσι, διαμορφώθηκε ἡ στάση τῶν ᾿Ανθενωτικῶν, ποὺ
προέκριναν τὴν πρόσκαιρη συνεργασία μὲ τοὺς ᾿Οθωμανοὺς
ἀπὸ τὴ «φιλία» τῶν Φράγκων, ἐπιλέγοντας μεταξὺ δύο κακῶν.
Μιὰ στάση ποὺ θὰ ἐκφρασθεῖ θεολογικὰ ἀπὸ τὸν ἅγιο Κοσμᾶ
τὸν Αἰτωλὸ τὸ ΙΗʹ αἰῶνα.
῾Η ῞Αλωση τοῦ 1204, ὅμως, εἶχε καὶ εὐεργετικὲς συνέπειες σὲ
μιὰ ἄλλη διάσταση.
῾Ο μέσος Ρωμιὸς θὰ συνειδητοποιήσει τὴ σημασία τῆς
διαλύσεως τῆς Αὐτοκρατορίας. ῞Οσο μάλιστα θὰ παρατείνεται
ἡ Φραγκοκρατία, ἡ ἀντιπάθεια ἐναντίον τῶν Λατίνων θὰ
μεταστοιχειωθεῖ σὲ ὁμοψυχία.
Λόγῳ δὲ τῆς διασπάσεως τῆς ἑνότητος τῶν ἐπιμέρους
ἐθνοτήτων τῆς Αὐτοκρατορίας μετὰ τὸ 1204, θὰ ἀρχίσει ὁ
τονισμὸς τῆς ἐθνικότητας, μὲ ἐμφάνιση τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως.
῾Ο τραυματισμὸς δὲ τοῦ ἐθνικοῦ γοήτρου, θὰ γεννήσει τὴ
Μεγάλη ᾿Ιδέα, ὡς πόθο ἐπανακτήσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως
καὶ ἀνασυστάσεως τῆς Αὐτοκρατορίας.
* * *
7 ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ σημαντικότερα βιβλία ποὺ ἔχουν γραφεῖ
γιὰ τὴν ῞Αλωση τῆς Πόλης ἀπο τοὺς Φράγκους εἶναι τοῦ
Ernle Bradford, The great betrayal (῾Η μεγάλη προδοσία), Λονδίνο
1966. Γερμανικὴ μετάφραση (Der Verrat von 1204) τὸ 1978 (σσ.
322). Τὸ βιβλίο διαιρεῖται σὲ 18 κεφάλαια καὶ περιέχει καὶ σειρὰ
πινάκων τοῦ ζωγράφου Palma il Giovane (ΙΣΤʹ αἰ.).
῾Ο συγγραφέας, ἀποτιμώντας ἀντικειμενικὰ τὰ πράγματα,
χαρακτηρίζει τὴν ἅλωση καὶ λεηλάτηση τῆς Κωνσταντινου-
πόλεως ἀπὸ τοὺς Φράγκους, ὡς μιὰ «ἀπὸ τὶς φοβερότερες
πράξεις τῆς ᾿Ιστορίας». ᾿Ονομάζει, μάλιστα, τὴν Πόλη
«προμαχώνα τῆς Δύσεως». «῾Ο χωρισμὸς καὶ ἀπομόνωση τῆς
ἀνατολικῆς ἀπὸ τὴ δυτικὴ Εὐρώπη ἀνάγεται σὲ τελευταία
ἀνάλυση σὲ αὐτὸ τὸ γεγονός».
– 10 –
Οἱ συνέπειές του εἶναι αἰσθητὲς ὣς σήμερα. Στὴ διάσπαση
τῆς Αὐτοκρατορίας ὁ συγγραφέας ἀποδίδει τὸ μεταγενέστερο
«βαλκανικὸ πρόβλημα», ὡς καὶ τὴ διαίρεση τῆς Εὐρώπης σὲ
᾿Ανατολικὴ καὶ Δυτική.
῾Ως κύριο αἴτιο τῆς ἐκτροπῆς τῆς Δʹ Σταυροφορίας θεωρεῖ
τὸ μίσος τῶν Φράγκων κατὰ τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Ανατολῆς.
Καταδικάζει τὴ στάση τοῦ Πάπα καὶ τῶν δυτικῶν Χριστιανῶν
γιὰ τὴν «καταστροφὴ ἑνὸς χριστιανικοῦ πολιτισμοῦ» καὶ
ἀποκαλεῖ τοὺς καταστροφεῖς Σταυροφόρους «βαρβάρους».
Σημαντικότατη εἶναι ἡ διαπίστωσή του, ὅτι «ἡ συμπεριφορὰ
τῶν χριστιανῶν κατακτητῶν στὰ 1204, ἦταν πολὺ χειρότερη
ἀπὸ ἐκείνη τῶν Τούρκων τὸ 1453. Οἱ δυτικοὶ κατακτητὲς
μισοῦσαν περισσότερο τοὺς ἐν πίστει ἀδελφούς τους ἀπὸ ὅσο
οἱ Μουσουλμᾶνοι δύο αἰῶνες μετά».
Δέχεται δὲ καὶ αὐτός, ὅτι μία ἀπὸ τὶς σοβαρότερες συνέπειες
τοῦ 1204 ἦταν τὸ ἄνοιγμα τοῦ δρόμου τῶν Τούρκων πρὸς τὴν
Εὐρώπη.
Χρειάστηκε, πραγματικά, πολλὴ τόλμη καὶ εὐσυνειδησία γιὰ
νὰ γραφεῖ αὐτὸ τὸ βιβλίο, ἕνα ἀπὸ τὰ λίγα ποὺ ἔχουν γραφεῖ
γιὰ τὴν «προδοσία τοῦ 1204», διότι ἡ δυτικὴ ἱστοριογραφία
φροντίζει ἐπιμελῶς νὰ ρίχνει τὸ φῶς τῆς ἔρευνας μονομερῶς
στὸ 1453...
