Το έργο γράφτηκε το 1911 και ανέβηκε το ίδιο έτος επί σκηνής με πρωταγωνίστρια την Κυβέλη. Ο ίδιος ο Ξενόπουλος έλεγε, με αφορμή το έργο στη σπουδαία ηθοποιό: «μια φορά ωστόσο η φρίκη έχει και το γούστο της…» προσπαθώντας να διασκεδάσει τη φρίκη από το δράμα του. Πρόκειται για μονόπρακτο, δηλαδή για έργο που εξελίσσεται σε μία σκηνή και μία πράξη. Το Ψυχοσάββατο (σύμφωνα με το συγγραφέα) είναι μια σύγχρονη τραγωδία, η οποία εισέπραξε και αρνητικές κριτικές.
Το 1968 με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του συγγραφέα, το εθνικό θέατρο παρουσίασε δύο μονόπρακτα του: το Ψυχοσάββατο και το Θείο Όνειρο.
Το Ψυχοσάββατο δεν είχε ξανανεβεί στη σκηνή μετά το 1911. Η εκλογή των έργων χαρακτηρίστηκε ατυχέστατη από τον τύπο της εποχής, και λίγο άξια να τιμήσει τη μνήμη του συγγραφέα καθώς, όπως σημειώθηκε, αποτελούν τα χειρότερα ίσως έργα του συγγραφέα, ιδιαίτερα το Ψυχοσάββατο που είναι απίθανος και αφελής μύθος με χαλαρή πλοκή. Η κριτική της εποχής ήταν ιδιαίτερα σκληρή και κατέληγε στο συμπέρασμα ότι το έργο είναι γερασμένο, ασήμαντο και ακαλαίσθητο και δε θα μπορούσε να σταθεί ακόμη και σε σκηνή μικρής επαρχιακής πόλης.
Η πλοκή του έργου.
Η γριά Μπάμπαινα ετοιμάζει στο φτωχόσπιτό της τα κόλλυβα της κόρης της, της Ευμορφίας, που έχει πεθάνει πριν από έξι μήνες, γιατί την επομένη είναι Ψυχοσάββατο. Εκεί ζει με τη νύφη της, τη Μαρία, την οποία θεωρεί υπεύθυνη για το θάνατο της Ευμορφίας. Η Μαρία και η Μπάμπαινα συνομιλούν στην αρχή του έργου και αποτυπώνεται η αμοιβαία τους αντιπάθεια.
Περιμένουν τον Κωνσταντή, τον άντρα της Μαρίας από τις δουλειές στην εξοχή. Όταν ο Κωνσταντής φτάνει και ανακοινώνει ότι σε λίγο θα έρθει ο ξάδερφός του ο Λυγερός. Η Μαρία δείχνει να περιμένει με λαχτάρα τον ερχομό του Λυγερού. Τρώνε όλοι μαζί και η γριά συνεχώς επιτίθεται στη νύφη της και υποστηρίζει ότι ζούμε μαζί με τους νεκρούς, ότι κάνουμε ό,τι εκείνοι θέλουν. Η Μαρία τρομάζει, σαν να είδε κάτι και σιγοκλαίει.
Τέτοια περιστατικά επαναλαμβάνονται τακτικά και ο γιατρός τους είπε ότι είναι «υστερικά». «Οι πεθαμένοι μας κυβερνούν» ξαναλέει η γριά Μπάμπαινα, δείχνοντας ευθέως προς τη νύφη της, αλλά ο Κωνσταντής παίρνει το μέρος της γυναίκας του. Όταν η Μαρία μένει μόνη με τον Λυγερό του ζητά να την πάρει να φύγουν, να την πάει στη μάνα της και να γίνει δική του. Ο Λυγερός την είχε ζητήσει από τον πατέρα της, αλλά εκείνος την έδωσε στον πλούσιο Κωνσταντή.
Η Μαρία βιώνει επώδυνα το γάμο της και η Ευμορφία, όσο ζούσε, της έκανε τη ζωή δύσκολη καθημερινά. Τελικά η Μαρία πείθει το Λυγερό να την πάρει μαζί του και οργανώνουν τη φυγή τους. Η δράση διακόπτεται από το «Ιντερμέτζο» και η σκηνή γεμίζει ψυχές. Η Ευμορφία ως Κορυφαία του Χορού των ψυχών, τραγουδά μαζί με τις συντρόφισσές της την επιστροφή στο σπίτι της που τη γεμίζει χαρά. Και με το τραγούδι οι ψυχές χάνονται. Η Μαρία με αναμμένο το λύχνο πάει να φύγει, αλλά στην πόρτα βλέπει την Ευμορφία που την εμποδίζει και πέφτει λιπόθυμη. Ο Λυγερός προσπαθεί να την συνεφέρει και να την πάρει μαζί του. Η Μαρία τελικά ομολογεί πως άνοιξε το παράθυρο τη νύχτα καιξανα κύλησε η άρρωστη αδερφή στην αρρώστια.
Η γριά Μπαμπαινα έρχεται να συνηγορήσει και ο Κωνσταντής σύρει τη γυναίκα του «απάνου στο κρεβάτι της πεθαμένης». Ακούγονται κρότοι και μια υπόκωφη κραυγή της Μαρίας. Η Μπάμπαινα υψώνει τα χέρια: «Δικαιοσύνη». Χτυπάει ο όρθρος του Ψυχοσάββατου.
 |
| Φωτογραφία από την παράσταση του 1968 |
Επιπλέον στοιχεία για το έργο.
Ο Ξενόπουλος χαρακτήρισε το έργο «σύγχρονη τραγωδία, μονόπρακτη με ιντερμέτζο». Η επίσκεψη των ψυχών στο ιντερμέτζο βγάζει το έργο πέρα από την ηθογραφική αποτύπωση και δημιουργεί προϋποθέσεις να συνδεθεί με μη ρεαλιστικά είδη που καλλιεργεί ο ύστερος 19ος αιώνας.
Το Ψυχοσάββατο είναι γραμμένο σε πρόζα και δημοτική γλώσσα, περιέχει εκτενείς σκηνικές οδηγίες και μια σημείωση του συγγραφέα για παράλειψη του ιντερμέτζου αν χρειαστεί κατά τη σκηνική δοκιμασία. Όσον αφορά το ιντερμέτζο, ανάμεσα στις πράξεις ενός θεατρικού έργου, υπήρχε η συνήθεια να λαμβάνει χώρα ένα μουσικό διάλειμμα, το οποίο επικράτησε να ονομάζεται Ιντερμέδιο ή ιντερμέτζο. Συνήθεια που εμφανίστηκε στα θεατρικά έργα από τα τέλη του 15ου αιώνα.
Το έργο παραπέμπει σε θρησκευτικές τελετουργίες που συνδέονται με τους νεκρούς. Ιδιαίτερα η πρώτη σκηνή οργανώνεται για να αποτυπώσει τα έθιμα τα οποία συνδέουν το ζωντανό κόσμο με το Επέκεινα.
Οι χαρακτήρες της Μαρίας και του Λυγερού είναι μπλεγμένοι στο δίχτυ που πλέκουν οι αξίες μιας παραδοσιακής πατριαρχικής κοινωνίας και παλεύουν να βρουν διέξοδο στις προσωπικές τους επιθυμίες. Η γριά Μπάμπαινα είναι η ενσάρκωση της παράδοσης και μάλιστα της πιο συντηρητικής εκδοχής της που δεν επιτρέπει στο καινούριο να ανατείλει.
Ο Παύλος Νιρβάνας, τέλος, έγραψε πως ο τρόπος της δολοφονίας που είχε διαλέξει ο Ξενόπουλος ήταν εσφαλμένος από ιατρικής άποψης. Διότι, όπως έγραφε σε κριτική του για το έργο, «η ιατρική επιστήμη εις την περιπνευμονίαν ακόμη επιβάλει το άνοιγμα ενός παραθύρου»! Παρόλαυτα ο Ξενόπουλος χαρακτήρισε το έργο του «φρικτό και άγριο»
 |
| Η Αντιγόνη Βαλάκου |
 |
| Ο Στέλιος Βόκοβιτς |
Πηγές:
Γρηγόριος Ξενόπουλος, Θέατρο. Ραχήλ. Χερουβείμ. Ψυχοσάββατο. Στέλλα Βιολάντη, Αδελφοί Βλάσση, Αθήνα 1991.
Εφημερίδα Εστία, 02/03/1968
https://www.taathinaika.gr/to-christianiko-psychosavvato-kai-o-mythos-tis-ziliaras-nyfis/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου