( Περιγραφή από τον Χρήστο Σπανομανόλη που έλαβε μέρος σ’αυτήν την μάχη, από το βιβλίο του «Aιχμάλωτοι των Τούρκων», σελ. 56-79)
…εξαντλημένοι, καταπονημένοι, φτάσαμε στη τραγική κοιλάδα του Αλή Βεράν, στην κοιλάδα του θανάτου. Τι είναι το Αλή Βεράν; Μικρό χωριό της επαρχίας Κιουταχείας της Μικράς Ασίας, της ελληνικής περιοχής. Κάθε σπιθαμή εδάφους είναι ποτισμένο με αίμα ελληνικό, μαρτύρων και ηρώων, κείμενον επί της οδού που συνδέει την Κουτάχεια με τον σιδηροδρομικό σταθμό του Τομλού Μπουνάρ. Εδώ στο Αλή Βεράν στις 17 Αυγούστου 1922 δόθηκε μια άνισος μάχη μεταξύ πολυαρίθμων μονάδων του Τουρκικού στρατού με ολιγάριθμες μονάδες του Ελληνικού και με αναλογίαν ένα προς οχτώ. Εκτός της ονομαστής μάχης του Αλή Βεράν, μάχης της κοιλάδας του θανάτου, ωνομάσθη από τους Τούρκους μάχη του Αρχιστρατήγου, γιατί την μάχην την διηύθυνεν εκ μέρους των Τούρκων ο ίδιος ο Μουσταφά Κεμάλ…
…εδώ στο Αλή Βεράν είχαν συγκεντρωθεί το πρωί της 17ης Αυγούστου 1922 οκτώ πλήρεις τουρκικές Μεραρχίες πεζικού (61η, 16η, 17η, 11η, 5η, 3η, 23η) και τρεις ακόμα μεραρχίες ιππικού με μεγάλην υποστήριξιν πυροβολικού.
Ενώ ο στρατηγός Τρικούπης διέθετε τα υπολείμματα πέντε Ελληνικών μεραρχιών μαχίμων, δυνάμεων τεσσάρων περίπου συνταγμάτων πεζικού και μερικές ορειβατικές πυροβολαρχίες. Την παραμονήν, την 16ην Αυγούστου 1922, δώσαμε από το πρωί, όλην την ημέραν φονικωτάτη μάχη παρά το Χαμουρκίοϊ, που διήρκεσε ως αργά το βράδυ. Μετά από μικράν ανάπαυλαν, όλη τη νύκτα εκάναμε εξαντλητική πορεία μέσα σε πυκνά δάση και ποτάμια και εφθάσαμε το πρωί της 17ης Αυγούστου στο χωριό Σάλκιοϊ με την ιδέα πως θ’αναπαυθούμε χωρίς να ξέρωμε βέβαια τι μας περίμενε, και ότι αυτή τη μέρα θα δίναμε τη μεγαλύτερη και φονικώτερη μάχη όπου έδωσεν ο Ελληνικός στρατός στη Μικρά Ασία !
Είχαμε τέσσερις νύκτες να κοιμηθούμε, ήμαστε νηστικοί, εξαντλημένοι, αλλ’όμως παρ’όλα αυτά μία θεία δύναμις μας έδινε κουράγιο, μας τροφοδοτούσε μ’ανεξάντλητες δυνάμεις τα αποθέματα των οποίων κι εμάς όλους μας εξένιζαν. Σ’αυτή τη σωματική και ψυχική κατάσταση μας βρήκε η 17η Αυγούστου 1922.
Στις έξι το πρωί έφθασε στο Σάλκιοϊ με τα επιτελεία Α΄ και Β΄ Σώματος Στρατού και ο στρατηγός Τρικούπης, σοβαρός, σιωπηλός, με πλήρες αίσθημα ευθύνης και αυτοσυγκεντρώσεως. Διέταξε ανασύνταξιν και οι αξιωματικοί μας ειδοποίησαν, ότι όχι μόνον δεν προέβλεπαν ανάπαυσι, αλλά και σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχαν, ήμαστε σχεδόν περικυκλωμένοι από τον εχθρό και επομένως ήμαστε υποχρεωμένοι να δώσουμε τη μεγαλύτερη μάχη που είχε δοθή ποτέ στην Μικρά Ασία…
…άρχισαν οι πρώτες κανονιές των Τούρκων, ενώ από διάφορα σημεία το τουρκικό πεζικό άρχιζε τη δράσι του. Από την διεύθυνσι των πυρών καταλάβαμε ότι ήμαστε περικυκλωμένοι. Οι οβίδες των Σκόντα των 105 πάνω από τα κεφάλια μας έπεφταν καταιγιστικά μαζί με τις μυριάδες σφαίρες του τουρκικού πεζικού. Ακροβολιστήκαμε και περιμέναμε με αγωνία τη διαταγή για την πρώτη εξόρμησι. Και τότε ακούμε τις ιαχές των επερχόμενων Τούρκων «Αλλάχ-Αλλάχ»…
…ο λοχαγός μας είχε διατάξει στη κρίσιμη αυτή ώρα : - Δεν θα πυροβολήση κανείς πριν δώσω το σύνθημα. Προσέξτε θα τους αφήσωμε να πλησιάσουν κι εγώ θα σας διατάξω πότε θα επιτεθούμε. «Αλλάχ-Αλλάχ», όλο και πιο δυνατά τ’ακούγαμε. Που όμως υπομονή εμείς.
-Εφ’όπλου λόγχη ! ακούγεται φοβερή και τρομερή η φωνή του λοχαγού μας. Κλακ, κλακ οι λόγχες στη θέσι τους. Και τότε με το σάλπισμα «Προχωρείτε, προχωρείτε» ξαφνιάσαμε τους Τούρκους. Γίνεται κακό μεγάλο. Χαλασμός κόσμου. Με τον αιφνιδιασμό μας και με τις βροντώδεις πολεμικές κραυγές «Αέραα!» σταματήσαμε τους Τούρκους, σταμάτησε και το «Αλλάχ-Αλλάχ». Έπαψε το πυροβολικό και αρχίζει ο αγώνας της λόγχης σώμα με σώμα. Μετά από μεγάλη αντίσταση και πείσμα των Τούρκων τους παίρνομε φαλάγγι. Πατούμε επάνω σε σκοτωμένους Έλληνες, Τούρκους, σε τραυματίες. Που και που αγκαλιασμένοι κάτω νεκροί Τούρκοι και Έλληνες. Προς στιγμήν απέτυχε η προσπάθειά τους και αποσύρονται με μεγάλες απώλειες. Περιγραφή της μάχης με τη λόγχη σώμα με σώμα είναι ανατριχιαστική, γιατί είναι απάνθρωπη. Ξεπερνά κάθε όριο ψυχικής αντοχής…
…πλησιάζουν πάλι οι Τούρκοι. Νέα διαταγή : Ανεφοδιασμός, ακροβολισμός και έτοιμοι προς έφοδον. Είναι ακόμη 9 το πρωί. Παύει το πυροβολικό των Τούρκων άρα ετοιμάζονται πάλι για έφοδο. Πριν γίνη ο ακροβολισμός μας συγκέντρωσε ο λοχαγός με δεμένο τώρα το αριστερό του χέρι, από τραύμα. Πήρε εκείνο το ύφος του σεμνοπρεπούς ήρωα και μας μίλησε για δεύτερη φορά.
-Παιδιά μου, έτσι σας θεωρώ όλους παιδιά μου. Ετιμήσατε τα ελληνικά όπλα. Κανείς μα κανείς στρατός δεν θα πολεμούσε με τέτοια εξάντλησι όπως πολεμήσαμε προ ολίγου εμείς. Είχαμε θυσίες. Ας είναι αιωνία η μνήμη των αθανάτων νεκρών μας. Εδώ στα άγια κι αιματοποτισμένα χώματα των σκλαβωμένων αδελφών μας που ελευθερώσαμε, η δόξα τους στεφανώνει. Σας το λέγω και πάλι να το ξέρετε. Είμεθα γύρω-γύρω κυκλωμένοι από τους Τούρκους. Ίσως το βράδυ όσοι επιζήσουν να επιχειρήσουν σπάσιμο της γραμμής των Τούρκων. Τώρα μας περιμένουν πολύ δύσκολες ώρες, μεγάλες δοκιμασίες. Δε θ’αφήσουμε τους Τούρκους να μας σφάξουν ! Θα πολεμήσομε μέχρι τελευταίας ρανίδας του αίματός μας, θα πολεμήσωμε για την τιμή των ελληνικών όπλων…
…τώρα βάλλουν πάλι οι Τούρκοι με τα κανόνια. Τα κανόνια σκάβουν γύρω μας τη γη. Δεν αφήνουν τίποτε όρθιο. Αυτοκίνητα, κάρα, στρατιώτες, υποζύγια, τινάζονται όλα στον αέρα και πέφτουν κάτω, κορμιά μισά, κεφάλια, πόδια, άλογα σε κομμάτια, μέρη αυτοκινήτων. Μία οβίδα παίρνει και τα δυο πόδια ενός πυροβολητή μας. Και δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο να βλέπη κανείς το μουλάρι του στρατιώτη να γλείφη τις πληγές του τραυματία. Και τα ζώα ακόμη έχουν συναίσθηση του χρέους και προσφέρουν τις υπηρεσίες των. Γίνονται πρόχειρα χειρουργεία. Μέσα στο κακό διακρίνω τον υπίατρο Μαρσέλλο να προσφέρη τις πρώτες βοήθειες…
…εμπρός να περιγράψεις τη μάχη σώμα με σώμα, στήθος με στήθος και το τελευταίο ! Στα χέρια. Κι αυτό να επαναλαμβάνεται την ίδια μέρα από το πρωί έως το βράδυ…
