Ο Δαρείος ο Πρώτος. Γράφει η Μαρίνα Νούτσου

 

1. Γέννηση – Οικογένεια Ο Δαρείος Α΄ ήταν βασιλιάς της Περσικής Αυτοκρατορίας από το 522/521 έως το 486/485 π.Χ. Το όνομά του σημαίνει ο «έχων το κράτος» ή εκείνος που διατηρεί το καλό.1 Ο χρόνος της γέννησής του δεν καταγράφεται στις αρχαίες πηγές. Ωστόσο, υπολογίζεται γύρω στο 550-549 π.Χ., σύμφωνα με την πληροφορία του Ηροδότου2 ότι ο Δαρείος ήταν περίπου 20 χρονών όταν σκοτώθηκε ο Κύρος Β΄, δηλαδή μεταξύ 530 και 529 π.Χ. Περισσότερες είναι οι πληροφορίες γύρω από την καταγωγή του.3 Ήταν ο πρωτότοκος γιος του Υστάσπη, απογόνου του Αριαράμνη από το περσικό γένος των Αχαιμενιδών. Ο πατέρας του Δαρείου είχε κάποιο αξίωμα δίπλα στον Κύρο Β΄, τον οποίο ακολούθησε στην εκστρατεία κατά των Μασσαγετών. Πιθανότατα ο Υστάσπης διετέλεσε διοικητής της επαρχίας των Πάρθων.4 Ο Ηρόδοτος5 αναφέρει ως αδέλφια του Δαρείου τον Αρτάβανο και τον Αρταφέρνη, σατράπη των Σάρδεων. 2. Νεανικά χρόνια Η μόνη αναφορά στα νεανικά χρόνια του Δαρείου ανιχνεύεται στην πληροφορία του Ηροδότου6 σχετικά με το όνειρο που είδε ο Κύρος πριν σκοτωθεί στη μάχη εναντίον των Μασσαγετών. Σύμφωνα με τη διήγηση, ο Δαρείος εμφανίστηκε προφητικά στο όνειρο ως μέγας βασιλεύς της Περσίας. Ο Κύρος πήρε στα σοβαρά την προειδοποίηση και έστειλε τον Yστάσπη να καταστείλει την υποτιθέμενη συνωμοσία του γιου του. Ο ίδιος ο Δαρείος πριν αναρριχηθεί στο θρόνο ήταν αξιωματούχος του Καμβύση Β΄, τον οποίο υπηρέτησε ως δορυφόρος στην εκστρατεία κατά της Αιγύπτου (525 π.X.).7 3. Δράση Μετά το θάνατο του Καμβύση (522 π.Χ.), ο Δαρείος αντιμετώπισε το μάγο Σμέρδη (ή Gaumata), Μήδο στην καταγωγή, που είχε σφετεριστεί το θρόνο στα Σούσα. Στην επιγραφή του Behistun αναφέρεται ότι ο Δαρείος σκότωσε το Σμέρδη στη μηδική ακρόπολη Sikayauvatis, όπου τον είχε οδηγήσει με τη βοήθεια άλλων έξι συνωμοτών.8 Ο Ηρόδοτος παραδίδει ότι ο Δαρείος ηγήθηκε μιας ομάδας έξι Περσών ευγενών που είχαν συνασπιστεί ενάντια στο σφετεριστή με την πρωτοβουλία του Οτάνη. Αφού σκότωσε το Σμέρδη ακολούθησε σφαγή των μάγων της πόλης.9 Η δολοφονία του Σμέρδη σηματοδότησε την άνοδο του Δαρείου στο θρόνο. Κατά την επικρατούσα άποψη το γεγονός χρονολογείται το 522 π.Χ.10 Σύμφωνα με παλιότερους υπολογισμούς, βασισμένους στην επιγραφή του Behistun, την πληροφορία του Ηροδότου ότι ο Σμέρδης έμεινε 7 μήνες στην εξουσία και το βαβυλωνιακό ημερολόγιο, είχε θεωρηθεί ακριβής ημερομηνία η 16η Οκτωβρίου του 521 π.Χ.11 Ο Δαρείος ήταν τότε περίπου 30 ετών και κυβέρνησε την Περσική Αυτοκρατορία για 36 χρόνια.12 Στις πρώτες ενέργειες του Δαρείου ως βασιλιά καταγράφονται οι φόνοι δύο αξιωματούχων και η κατάληψη της Σάμου.13 Μετά τη δολοφονία των μάγων θανάτωσε τον Ινταφέρνη, έναν από τους συνωμότες, επειδή δεν τον σεβάστηκε. Στη συνέχεια έστειλε να σκοτώσουν τον Οροίτη, τον Πέρση ύπαρχο των Σάρδεων, για τα εγκλήματα που είχε κάνει. Αμέσως μετά τοποθετείται η εκστρατεία των Περσών στη Σάμο με στρατηγό τον Οτάνη. Αναφέρεται ότι αιτία αυτής ήταν η επιθυμία του Συλοσώντος, γιου του Αιάκη, να αποκατασταθεί στην εξουσία του νησιού. Ο Δαρείος ανταποκρίθηκε στην παράκληση του Σάμιου τυράννου, προκειμένου να τον ανταμείψει για την ευεργεσία που του είχε προσφέρει στην Αίγυπτο όταν ήταν ακόμη δορυφόρος του Καμβύση. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο η Σάμος αποτέλεσε την πρώτη κατάκτηση του Δαρείου. Οι κυριότερες δραστηριότητες του Δαρείου στις αρχές της βασιλείας του αφορούν στην ανακατάληψη των επαναστατημένων επαρχιών της επικράτειάς του. Σπάνια ηγούνταν ο ίδιος των εκστρατειών που αναλάμβαναν οι διοικητές και οι στρατηγοί του. Η σημαντικότερη από τις εξεγέρσεις που σημειώθηκαν ήταν αυτή των Βαβυλωνίων υπό την ηγεσία του Nidintu-Bel, που αυτοαποκαλούνταν Ναβουχοδονόσορ Γ΄. Ο Δαρείος τέθηκε ο ίδιος επικεφαλής του στρατού κατά την πολύμηνη14 πολιορκία της Βαβυλώνας. Τελικά την κατέλαβε στα τέλη του 520 π.Χ.15 με τέχνασμα του Ζωπύρου του γιου του Μεγάβυζου, ενός από τους συνωμότες. Μετά την κατάληψη της Βαβυλώνας εξεγέρθηκε μεγάλος αριθμός επαρχιών στα ανατολικά και βορειοανατολικά, με κυριότερη τη Μηδία και την Παρθία. Υποκινητές των δύο επαναστάσεων ήταν αντίστοιχα ο Φραβάτης από τη μηδική δυναστεία του Κυαξάρη και ο Υστάσπης. Ο Δαρείος αντιμετώπισε και νίκησε ο ίδιος το Φραβάτη. Την καταστολή των υπόλοιπων επαναστάσεων, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν ταυτόχρονες, πραγματοποίησαν οι διοικητές του βασιλιά. Όσο ο Δαρείος βρισκόταν στη Μηδία σημειώθηκε δεύτερη αποστασία της Βαβυλώνας, που καταπνίγηκε στα τέλη του 519 π.Χ. Την ίδια περίπου εποχή τοποθετείται η εκστρατεία κατά των Σκύθων της Ασίας. Ο Κτησίας πληροφορεί ότι την επιχείρηση ανέλαβε ο σατράπης της Καππαδοκίας, Αριαράμνης, ύστερα από εντολή του Δαρείου.16 Δύο χρόνια αργότερα ο Δαρείος πήγε στην Αίγυπτο για να επιβάλει την τάξη στις ταραχές που δημιουργήθηκαν εκεί λόγω της κακής συμπεριφοράς του υπάρχου Αρυάδνη ή για να τιμωρήσει τον ύπαρχο επειδή θέλησε να μιμηθεί το μέγα βασιλέα. Την εποχή αυτή συμπεριελήφθησαν στην περσική επικράτεια οι περιοχές που γειτνίαζαν με την Αίγυπτο.17 Το έτος 517 π.Χ. σηματοδότησε κατά την επικρατούσα άποψη το τέλος των επιχειρήσεων για την επανάκτηση των επαναστατημένων επαρχιών.18 Μόνη ολοκληρωμένη αρχαία μαρτυρία για τα παραπάνω γεγονότα είναι το ανάγλυφο του Behistun, έργο που φιλοτεχνήθηκε κατά παραγγελία του ίδιου του Δαρείου. Σ’ αυτό αποδίδονται οι νικημένοι ηγεμόνες που έρχονται δεμένοι μπροστά στο μέγα βασιλέα. Την παράσταση συνοδεύει μακροσκελής τρίγλωσση επιγραφή, όπου αναγράφεται η ημέρα και ο μήνας που έλαβε χώρα κάθε εκστρατεία, όχι όμως και το έτος, γεγονός που δυσκολεύει την ακριβή χρονολόγηση των γεγονότων.19 Στην επιγραφή του Behistun αναφέρονται 23 έθνη, τα οποία προσάρτησε ο Δαρείος στην επικράτειά του κατά την πρώτη περίοδο της βασιλείας του. Έως τότε δεν είχε περιέλθει στην κυριαρχία του η Ινδία, που καταγράφεται αργότερα στην επιγραφή του τάφου του Δαρείου.20 Ο χρόνος κατάληψής της δεν είναι γνωστός. Πρόκειται πάντως για το ανατολικότερο όριο της Αυτοκρατορίας. Όταν ολοκληρώθηκε η προσάρτηση των ανατολικών επαρχιών ξεκίνησαν οι επιχειρήσεις στην Ιωνία και τη Δύση.21 Αποτέλεσμα της επικράτησης του Δαρείου στην Ιωνία ήταν η αντικατάσταση των δημοκρατικών πολιτευμάτων των πόλεων με τυραννίδες. Οι τύραννοι της Ιωνίας, με κυριότερο τον Ιστιαίο της Μιλήτου, υποστήριξαν με τους στόλους τους την εκστρατεία κατά των Σκυθών που κατοικούσαν πέρα από το Δούναβη (Ίστρος). Ο Δαρείος προσπαθώντας να διευρύνει τα όρια της επικράτειάς του προς την Ευρώπη22 και δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στην κατάκτηση της Θράκης, περιοχής πλούσιας σε χρυσό και σιτηρά, ηγήθηκε ο ίδιος αυτών των επιχειρήσεων. Παρά τις αποτρεπτικές συμβουλές του Αρταβάνου πέρασε το Βόσπορο, το 513 π.Χ., με πολυάριθμο στρατό και με τη βοήθεια του Σάμιου αρχιτέκτονα Μανδροκλή, ο οποίος κατασκεύασε διάβαση αποτελούμενη από καράβια. Σε ανάμνηση του γεγονότος ο Δαρείος έστησε δύο στήλες στην περιοχή του Βυζαντίου. Στο πέρασμα του περσικού στρατού υποτάχθηκαν αμαχητί οι περισσότερες θρακικές πόλεις. Οι επιχειρήσεις κατά των Σκυθών της Ευρώπης ήταν ολιγοήμερες και κατέληξαν σε αποτυχία των Περσών. Ο Δούναβης αποτέλεσε το βορειότερο ευρωπαϊκό σύνορο της επικράτειας του Δαρείου.23 Μετά την εκστρατεία στη Σκυθία ο Δαρείος επέστρεψε στη Μικρά Ασία εξουσιοδοτώντας το Μεγάβαζο και στη συνέχεια τον Οτάνη να υποτάξουν τις ελληνικές πόλεις και να εξασφαλίσουν τη Θράκη. Δημιουργήθηκε έτσι η σατραπεία της Θράκης μεταξύ Στρυμόνα και Δούναβη. Ο Δαρείος δώρισε στον Ιστιαίο, ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του, την περιοχή της Μυρκίνου στο Στρυμόνα, που ήταν πλούσια σε μεταλλεία αργύρου και ξυλεία. Όταν ο τελευταίος άρχισε να οχυρώνει την περιοχή, ο Δαρείος φοβήθηκε μήπως αυτονομηθεί και για να τον εξουδετερώσει τον κάλεσε ως σύμβουλό του στις Σάρδεις.24 Το 499 π.Χ. ξέσπασε η Ιωνική Επανάσταση, ύστερα από την αποτυχημένη προσπάθεια του τυράννου της Μιλήτου Αρισταγόρα και του σατράπη των Σάρδεων Αρταφέρνη να καταλάβουν τη Νάξο. Υποκινητές της επανάστασης ήταν ο Αρισταγόρας και ο Ιστιαίος. Οι επιχειρήσεις για την καταστολή της τερματίστηκαν το 494 π.Χ., με την άλωση της Μιλήτου.25 Στη διάρκεια του πολέμου προσαρτήθηκε στην επικράτεια του Δαρείου η Κύπρος (498 π.Χ.) και τα νησιά κατά μήκος της ακτής της Ιωνίας. Μετά την Ιωνική Επανάσταση ο στρατηγός και γαμπρός του Δαρείου Μαρδόνιος επέτρεψε την εκ νέου εγκαθίδρυση δημοκρατικών πολιτευμάτων στις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας.26 Ο Μαρδόνιος είχε τεθεί επικεφαλής της εκστρατείας κατά της ηπειρωτικής Ελλάδας, την οποία οργάνωσε ο Δαρείος το 492 π.Χ. Η επιχείρηση δεν ολοκληρώθηκε, εφόσον ο περσικός στόλος καταποντίστηκε κατά τον περίπλου της Αθωνικής χερσονήσου. Τον επόμενο χρόνο πραγματοποιήθηκε νέα επίθεση εναντίον των ελληνικών πόλεων με διοικητές το Δάτη και τον Αρταφέρνη, η οποία έληξε με την ήττα των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. Το μόνο κέρδος για το Δαρείο από την εκστρατεία του Μαρδονίου ήταν η κατοχή των Κυκλάδων. 3.1. Σχέσεις Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο27 στο προσωπικό περιβάλλον του Δαρείου ανήκε ο γιατρός Δημοκήδης από τον Κρότωνα, που έφτασε στην Περσία μαζί με άλλους αιχμαλώτους από τις Σάρδεις μετά το φόνο του Οροίτη. Αυτός είχε μεγάλη θέση στην αυλή, εφόσον είχε θεραπεύσει τον ίδιο τον Δαρείο αλλά και την Άτοσσα, τη μητέρα του Ξέρξη. Στην τελευταία ασκούσε μεγάλη επιρροή. Προκειμένου να δραπετεύσει από την αυλή των Περσών ενέπνευσε στο Δαρείο, με τη βοήθεια της μητέρας του, το σχέδιο συγκρότησης ομάδας κατασκόπων που στάλθηκε στην Ελλάδα με επικεφαλής το Δημοκήδη, για να εξερευνήσει τη χώρα πριν οργανωθεί εκστρατεία εναντίον της. 3.2. Προσωπική και οικογενειακή ζωή Πριν από την άνοδό του στο θρόνο ο Δαρείος είχε παντρευτεί την κόρη του Γωβρύα, ενός από τους συνωμότες που κατέλυσαν την εξουσία του Σμέρδη. Από αυτό το γάμο απέκτησε τρία παιδιά, με πρωτότοκο τον Αρτοβαζάνη. Μόλις ανέλαβε την εξουσία πήρε γυναίκα του την Άτοσσα, κόρη του Κύρου και πρώην γυναίκα του αδελφού της Καμβύση και του μάγου Σμέρδη. Η Άτοσσα είχε τη μεγαλύτερη δύναμη απ’ όλες τις γυναίκες του Δαρείου. Μαζί της απέκτησε τέσσερα παιδιά, από τα οποία πρωτότοκος ήταν ο Ξέρξης Α΄. Άλλες σύζυγοι του Δαρείου ήταν η Αρτυστώνη, επίσης κόρη του Κύρου, η Πάρμυς, εγγονή του Κύρου, και η Φαιδίμη, κόρη του Οτάνη και πρώην γυναίκα του μάγου Σμέρδη. Με τη βοήθεια της Φαιδίμης αποκάλυψε ο πατέρας της την απάτη των μάγων. Τέλος, σύζυγός του αναφέρεται και η Φραταγούνη, κόρη του θείου του Αρτάνη. Με τους περισσότερους γάμους του ο Δαρείος κρατούσε το δεσμό με τη γενιά του Κύρου Β΄.28 Σημαντικό ρόλο στη ζωή του Δαρείου είχαν ο Γωβρύας και ο Οτάνης. Ήταν στρατηγοί και σύμβουλοί του και τον συνόδευαν στις επιχειρήσεις του. Γιος του Γωβρύα ήταν ο στρατηγός Μαρδόνιος, σύζυγος της κόρης του Δαρείου.29 3.3. Ιδεολογία Ο Ηρόδοτος30 παραδίδει ότι ο Δαρείος Α΄ ήταν εξαρχής υποστηρικτής του μοναρχικού πολιτεύματος. Προκάλεσε ο ίδιος την εκλογή του ως απόλυτου μονάρχη, σκηνοθετώντας θεϊκό οιωνό υπέρ του εαυτού του. Αξίωνε την καθιέρωσή του από τον Αχούρα Μάζτνα, υιοθετώντας την ελέω θεού μοναρχία. 3.4. Έργο Ο Δαρείος Α΄ διεύρυνε στο μέγιστο τα όρια της Περσικής Αυτοκρατορίας, που έφτανε από τη νότια Μεσοποταμία, τον Περσικό κόλπο και τον Ινδικό ωκεανό έως τον Εύξεινο Πόντο, την Αρμενία και τη λίμνη Αράλη και από την Ινδία και τη Βακτριανή έως την Αίγυπτο, το Αιγαίο και τη Θράκη. Κατά τους μελετητές, ο ίδιος δεν πρέπει να γνώριζε τα όρια του κράτους του, στάθηκε όμως ιδιαίτερα ικανός στην οργάνωση του εσωτερικού του.31 Το διοικητικό και δημοσιονομικό σύστημα που δημιούργησε διατηρήθηκε έως το τέλος της Αχαιμενιδικής δυναστείας (331 π.Χ.) Ως πρώτη διοικητική πράξη του Δαρείου αναφέρεται η διαίρεση της αυτοκρατορίας σε 20 επαρχίες, τις λεγόμενες σατραπείες. Αυτές τις διοικούσαν οι σατράπες, ανώτατοι αξιωματούχοι με πολιτική και στρατιωτική αρμοδιότητα. Προκειμένου να κερδίσει την αφοσίωση των σατραπών ο Δαρείος ενίσχυσε την εξουσία τους στα όρια της αυτονομίας, αφού εκλαμβάνονταν ως τοπικοί βασιλείς με πλήρη κυριαρχία στη γη τους και με δικαίωμα να διεξάγουν πολέμους έξω από τα όρια της επικράτειάς τους. Επιπλέον, έκοβαν δικά τους νομίσματα χρησιμοποιώντας όλα τα μέταλλα, εκτός του χρυσού που ήταν βασιλικό προνόμιο.32 Γενικότερα, διαμόρφωσε λεπτομερές δημοσιονομικό σύστημα στο οποίο εντάχθηκε η διαχείριση των πλουτοπαραγωγικών πόρων της επικράτειας, κύριος ιδιοκτήτης των οποίων ήταν ο βασιλιάς. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής εντάχθηκε η καταμέτρηση της γης της Ιωνίας μετά την Ιωνική Επανάσταση.33 Μάλιστα, αφού αποκαταστάθηκε το διοικητικό καθεστώς των σατραπειών στην περιοχή συστήθηκε κτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε αργότερα από το Μέγα Αλέξανδρο και τους Σελευκίδες. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο,34 ο Δαρείος ήταν ο πρώτος που επέβαλε χρηματικό φόρο στους υποτελείς του αντί για το φόρο σε είδος που ίσχυε έως τότε. Παράλληλα, καθιέρωσε το αυτοκρατορικό σταθμητικό κανόνα με την κοπή χρυσών και αργυρών νομισμάτων που έφεραν την εικόνα του. Οι χρυσές κοπές ήταν στατήρες, οι λεγόμενοι «Δαρεικοί», και οι ασημένιεςσίκλοι.35 Ο ασημένιος σίκλος, όπου απεικονίζεται ο Δαρείος Α΄ ως τοξότης, συναντάται με μικρές διαφοροποιήσεις ως το τέλος της Αχαιμενιδικής δυναστείας. Η συστηματοποίηση της νομισματοκοπίας διευκόλυνε τις μετακινήσεις και τις εμπορικές συναλλαγές. Ο Δαρείος έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην εμπορική ανάπτυξη, οργανώνοντας τους θαλάσσιους δρόμους και κατασκευάζοντας οδικές αρτηρίες που ένωναν τις επαρχίες με τις μητροπόλεις. Κυριότερη είναι η βασιλική οδός που οδηγούσε από τα Σούσα στην Έφεσο και στις Σάρδεις. Η οδική αρτηρία ακολουθούσε την χάραξη παλαιότερου δρόμου που χρησιμοποιήθηκε και από τον Κύρο Β΄. Στο πλαίσιο της πολιτικής του Δαρείου για επέκταση προς τη Δύση επισημοποιήθηκε ως «βασιλική οδός» και οργανώθηκε με σταθμούς και καταλύματα και με πύλες-φρούρια. Ο Ηρόδοτος36 αναφέρει 111 συνολικά σταθμούς και 4 πύλες, δύο από τις οποίες βρίσκονταν στα σύνορα της Κιλικίας, μία στην Αρμενία και μία στον ποταμό Άλυ. Είχε συνολικό μήκος 13.500 στάδια ή 450 παρασάγγες. Ξεκινώντας από τις Σάρδεις διέτρεχε την περιοχή της Λυδίας, της Φρυγίας και της Καππαδοκίας, περνούσε από την ανατολική Κιλικία και έμπαινε στην Αρμενία, για να καταλήξει νοτιότερα στα Σούσα. Επιπλέον, ο Δαρείος προώθησε τη δημιουργία νέου συστήματος ακριβέστερης μέτρησης της μάζας και του βάρους. Στο πλαίσιο της εμπορικής ανάπτυξης ανέθεσε στο Σκύλακα από την Καρία να πραγματοποιήσει τον περίπλου της Ινδίας.37 Στο Δαρείο ανήκει η πρωτοβουλία της κατασκευής καναλιών ύδρευσης, τα λεγόμενα qanate. Το πιο φιλόδοξο έργο του ήταν η διάνοιξη καναλιού από το Νείλο έως την Ερυθρά θάλασσα, που όμως δεν αποπερατώθηκε. Σε ανάμνηση του έργου ο Δαρείος έστησε μία στήλη στην περιοχή του Σουέζ, στην οποία εικονιζόταν ο ίδιος και έφερε επιγραφή όπου αυτοαποκαλούνταν κύριος της Αιγύπτου.38 Κέντρο του κράτους του ήταν η Περσέπολη στην περιοχή της Παρς. Την πόλη ίδρυσε ο ίδιος ο Δαρείος, εγκαταλείποντας την πρωτεύουσα του Κύρου Β΄, τις Πασαργάδες, που βρισκόταν βορειότερα και σε μεγαλύτερο υψόμετρο. Παράλληλα κατέστησε χειμερινή πρωτεύουσα τα Σούσα, στα ανατολικά της Μεσοποταμίας, και διατήρησε τα μηδικά Εκβάτανα, στα βορειοδυτικά ως διοικητικό κέντρο.39 Τέλος, στο Δαρείο αποδίδεται η δημιουργία αρχιτεκτονικής και τέχνης βασισμένης σε ελληνικά πρότυπα και αιγυπτιακές επιρροές, που αντιπροσωπεύεται κυρίως στα ανάκτορα της Περσέπολης και των Σουσών. Σε ελληνικές-ιωνικές επιρροές οφείλεται η εμφάνιση των ελίκων που κοσμούν τα σύνθετα κιονόκρανα και η ευρεία χρήση κιόνων στα ανακτορικά κτίσματα. Εμφανέστερη είναι η ελληνική επίδραση στην απόδοση των μορφών στα αρχιτεκτονικά ανάγλυφα, όπως είναι οι παραστάσεις του ένθρονου Δαρείου, των αυλικών και των υπηκόων του, με κυριότερο παράδειγμα το ανάγλυφο των εθνών στους εξωτερικούς τοίχους της αίθουσας ακροάσεων της Περσέπολης. Στο ίδιο οικοδομικό συγκρότημα εμφανίζονται σκηνές πάλης ζώων (μεταξύ λιονταριού και αίγαγρου), εικονογραφικό σχήμα ιδιαίτερα διαδεδομένο στην ελληνική τέχνη την εποχή αυτή. Τέλος, ελληνότροπη είναι και η ιδιωτική βασιλική τέχνη, όπως αντιπροσωπεύεται στα νομίσματα και τις σφραγίδες. Παραδείγματα εκλεπτυσμένης τέχνης αποτελούν οι σφραγιδόλιθοι όπου αναγράφεται τ’ όνομα του Δαρείου και παριστάνεται ο ίδιος σε σκηνές δράσης, π.χ. σε κυνήγι λιονταριού. 4. Άλλες πληροφορίες Στα πολυάριθμα ανάγλυφα της Περσέπολης και των Σουσών ο Δαρείος αποδίδεται σε κατατομή, με χαρακτηριστική μακριά μύτη. Όμοια παριστάνεται στα νομίσματα, τους σφραγιδόλιθους και τη στήλη του Σουέζ. 5. Θάνατος Ο Δαρείος πέθανε στα τέλη του 486 ή το 485 π.Χ. Κατά τον Ηρόδοτο βρισκόταν στην Αίγυπτο προκειμένου να καταστείλει ταραχές, ενώ παράλληλα ετοίμαζε νέα εκστρατεία κατά της Ελλάδας. Ένα χρόνο πριν είχε ήδη ορίσει διάδοχό του τον Ξέρξη Α΄.40 Από τις αναφορές του Ηροδότου41 συνάγεται ότι ο Δαρείος δεν είχε συμπληρώσει το 66ο έτος της ηλικίας του, όταν πέθανε. Άλλη εκδοχή παραδίδει ο Κτησίας,42 σύμφωνα με τον οποίο ο Δαρείος πέθανε στην Περσία, ύστερα από ασθένεια 30 ημερών, σε ηλικία 72 χρόνων. Ο τάφος του Δαρείου Α΄ βρίσκεται στη Νεκρόπολη του Nagsch i Rustam, 6 χλμ. βόρεια της Περσέπολης. Είναι υπόσκαφος σε βραχώδη πλαγιά. Η πρόσοψη έχει σχήμα σταυρού. Φέρει ανάγλυφη παράσταση με κύριο θέμα την αποθέωση του βασιλιά και εκτενή επιγραφή που αναφέρεται στις κτήσεις και στη δόξα του. Μικρό άνοιγμα στο κέντρο οδηγούσε στο νεκρικό θάλαμο, δυσπρόσιτο από τους επισκέπτες λόγω του μεγάλου ύψους από το φυσικό έδαφος. 6. Αποτίμηση και κρίσεις 6.1. Κρίσεις συγχρόνων και μεταγενεστέρων Αν και οι αναφορές του Ηροδότου είναι επηρεασμένες από την εχθρότητα των Ελλήνων εναντίον των Περσών, δεν παραλείπει να καταγράψει τα γεγονότα όπου ο Δαρείος εμφανίζεται ευγνώμων σε εκείνους που τον υποστηρίζουν. Σχετικά με τη φορολογία που επέβαλε στις σατραπείες, ο Ηρόδοτος τον αποκαλεί «κάπηλο»,43 αποδίδοντάς του την τάση να εμπορεύεται τα πάντα προς πλουτισμό του. Επισημαίνει όμως ότι ήταν «δυνάμιός τε πάντα οἱ ἐπιμπλέατο».44 Στους Πέρσες του Αισχύλου ο Δαρείος χαρακτηρίζεται «πανταρκὴς ἀκάκας ἄμαχος βασιλεὺς ἰσόθεος».45 Ο Αιλιανός (1ος-2ος αι. μ.Χ.) τονίζει πως την κατάλληλη στιγμή ήταν επιεικής με τους αντιπάλους του, ώστε να κερδίζει την ευγνωμοσύνη και υποταγή τους.46 6.2. Συνολική αποτίμηση Ο Δαρείος ήταν ισχυρή προσωπικότητα και ιδιαίτερα φιλόδοξος. Τον ενδιαφέρει η υστεροφημία του, όπως συνάγεται από τα έργα τέχνης και τις επιγραφές της εποχής του. Συνέχισε την επεκτατική πολιτική του Κύρου Β΄, δημιουργώντας την πρώτη παγκόσμια αυτοκρατορία της ιστορίας. Δε διέπρεψε ως στρατηγός, εφόσον οι περισσότερες στρατιωτικές νίκες ήταν έργο των διοικητών του. Η ηγετική του φυσιογνωμία αποδεικνύεται κυρίως από τον τρόπο οργάνωσης και διατήρησης της επικράτειάς του. Ειδικότερα για τη Μικρά Ασία, προκειμένου να ασκήσει τον έλεγχο στις ελληνικές πόλεις, κατέλυσε τα δημοκρατικά καθεστώτα και επέβαλε τυραννίδες με μηδίσαντες ηγεμόνες. Οι τύραννοι θεωρήθηκαν, πιθανότατα, οι κύριοι υπαίτιοι της Ιωνικής Επανάστασης και ίσως γι’ αυτό το λόγο ο Δαρείος δεν εναντιώθηκε στην αποκατάσταση των δημοκρατιών από το Μαρδόνιο. Γενικότερα, ο Δαρείος επέδειξε ικανότητα στην απόδοση δικαιοσύνης με τέτοιο τρόπο ώστε να προωθούνται τα συμφέροντα του κράτους του. Επιπλέον, εκμεταλλευόταν τις ικανότητες των υποτελών του προς το συμφέρον του ίδιου και του κράτους του. Στην αυλή του είχε Αιγύπτιους και Έλληνες γιατρούς. Ίωνες και Αιγύπτιοι χρησιμοποιήθηκαν ως κτίστες στην Περσέπολη και τα Σούσα, επειδή γνώριζαν καλά να δουλεύουν την πέτρα. Το στόλο του στη Μεσόγειο διοικούσαν πρώτιστα Φοίνικες και δευτερευόντως Αιγύπτιοι, ενώ την οργάνωση του εμπορίου την ανέθεσε σε Βαβυλωνίους.47 Για να διατηρήσει την κυριαρχία του στα έθνη, ο Δαρείος έδωσε ελευθερίες σε πολλά πεδία δραστηριοτήτων, όπως οι εμπορικές συναλλαγές, η θρησκεία, η γλώσσα, η γραφή. Ταυτόχρονα, ώθησε την ανάπτυξη «επιστημών», κυρίως της αστρονομίας. Σε σχέση με τις θρησκείες αντιπροσωπευτική είναι η συμπεριφορά του προς τους Αιγυπτίους, στους οποίους αποκατέστησε τη λατρεία του Άπιδος και έχτισε ναούς για την απόδοση της λατρείας. Στους Ιουδαίους έδωσε την έγκριση να ξαναχτίσουν το ναό στην Ιερουσαλήμ. Στους Έλληνες τίμησε τη λατρεία του Απόλλωνα. Επέπληξε μάλιστα με προσωπική του επιστολή το Γαδάτα, αξιωματούχο του στη Μαγνησία Μαιάνδρου, επειδή απαίτησε φόρο από τους ιερείς του Απόλλωνα.48 Από τους λαούς αξίωνε την πλήρη αναγνώριση της θεϊκής του εξουσίας. Συνδέοντας την εξουσία του με τη θεϊκή βούληση δυνάμωσε την κυριαρχία του. Ως εκπρόσωπος του θεού ήταν απρόσιτος από τους κοινούς θνητούς. Την εποχή που τελούνταν η μεγαλύτερη γιορτή προς τιμή του Αχούρα Μάζντα επέλεξε ο Δαρείος να δέχεται τις αντιπροσωπείες των υποτελών εθνών που έφταναν στην Περσέπολη για να δηλώσουν υποταγή στο μεγάλο βασιλιά.49 Το γεγονός ιστορείται στα ανάγλυφα που κοσμούν τις εξωτερικές πλευρές των τοίχων της αίθουσας των ακροάσεων στην Περσέπολη. 1. Meyer, Εd., Forschungen zur Alten Geschichte I (1892), σελ. 194-195. 2. Ηρ. 1.209. 3. Σημαντικότερη μαρτυρία για τη γενεαλογία του Δαρείου αποτελεί η επιγραφή του Behistun, βλ. Lautemann, W. – Schlenke, M., Geschichte in Quellen I. Altertum (1965), σελ. 105, αρ. 94. Πρβλ. και Ηρ. 1.209 και 7.11.2. 4. Για τον Υστάσπη: RE, στήλη 542, βλ. λ. “Hystaspes” (J. Miller). 5. Ηρ. 4.83.1 και 5.30.5. 6. Ηρ. 1.209 κ.ε. 7. Ηρ. 3.139. 8. Βλ. σχετικά Lautemann, W. – Schlenke, M., Geschichte in Quellen I (1965), σελ. 105, αρ. 94. 9. Τα γεγονότα ιστορεί ο Ηρόδοτος 3.68-79. Στο βιβλίο 3.70 παραθέτει τα ονόματα των έξι συνωμοτών: Οτάνης, Ινταφέρνης, Γωβρίας, Μεγάβυζος, Ασπαθίνης, Υδάρνης. Άλλα ονόματα φέρουν οι συνωμότες στον Κτησία, Περσικά 38a στο Φώτιο, κώδ. 72. Ο Πολύαινος 7.11.2 κάνει λόγο για εφτά συνωμότες συν το Δαρείο. Ο Αισχύλος στους Πέρσες, στ. 775 κ.ε. αναφέρει ως δολοφόνο τον Αρταφέρνη κάτι που δύσκολα θεωρείται ιστορική αλήθεια, εφόσον πρόκειται για ποιητικό κείμενο. Η ημέρα της σφαγής των μάγων καθιερώθηκε ως επίσημη γιορτή, τα λεγόμενα Μαγοφόνια. Βλ. και Κτησ., Περσικά 38a στο Φώτιο, κώδ. 72 και Πλούτ., Πολιτικά 27D. 10. Cook, M.J., The Greeks in Ionia and the East (London 1965), σελ. 124· Roaf, M., Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East (1990-1991), σελ. 207. 11. Meyer, Ed., Forschungen zur Alten Geschichte IΙ (1892), σελ. 473-475· Haywood, M.R., Ancient Greece and the Near East (1968), σελ. 147. 12. Ο Haywood, M.R., Ancient Greece and the Near East (1968), σελ. 146 υπολογίζει ότι ο Δαρείος ανέλαβε την εξουσία σε ηλικία 28 χρονών. Για τα χρόνια βασιλείας: Ηρ. 7.4. Ο Κτησίας, Περσικά 38b στο Φώτιο, κώδ. 72 αναφέρει 31 χρόνια. 13. Ηρ. 3.118-119, 120-128, 139-149. 14. Ο Ηρόδοτος 3.153.1 αναφέρει 20 μήνες. 15. Meyer, Ed., Forschungen zur Alten Geschichte IΙ (1892), σελ. 475 και 501· Roaf, M., Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East (1990-1991), σελ. 207. Τις επιχειρήσεις του Δαρείου στην Βαβυλώνα ιστορεί ο Ηρόδοτος 3.150-160. Πρβλ. και Διόδ. Σ., 10.19.2. 16. Κτησ., Περσικά 38a. 17. Πολύαινος 7.11.7 και Ηρ. 4.165-166. Οι κτήσεις γύρω από την Αίγυπτο αναφέρονται στην επιγραφή του τάφου του Δαρείου στο Nagsch i Rustam. Πρβλ. Cook, M.J., The Persian Empire (London – Melbourne – Toronto 1983), σελ. 58-59 και σελ. 60 για το έτος παραμονής του Δαρείου στην Αίγυπτο. 18. Η λήξη των επιχειρήσεων υπολογίστηκε γενικά μεταξύ του 519, έτος δεύτερης κατάληψης της Βαβυλώνας, και του 512, ένα χρόνο μετά τη λήξη της σκυθικής εκστρατείας στην Ευρώπη. Βλ. σχετικά Meyer, Ed., Forschungen zur Alten Geschichte IΙ (1892), σελ. 501. RE, στήλη 2187, βλ. λ. “Dareios” (Seeck). 19. Πρόκειται για κολοσσιαία ανάγλυφη παράσταση που φιλοτεχνήθηκε στη βραχώδη πλαγιά του όρους Bagastana, στην περιοχή της Μηδίας. Η επιγραφή, γραμμένη στα ελαμιτικά, περσικά και βαβυλωνιακά στάθηκε η αφετηρία για την αποκρυπτογράφηση της περσικής σφηνοειδούς γραφής από τον Rawlinson, το 1840. Πρβλ. Cook, M.J., The Persian Empire (London – Melbourne – Toronto 1983), σελ. 68· Matheson, Α.S., Persien (2003), σελ. 146 κ.ε.· Roaf, M., Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East (1990-1991), σελ. 206· RE, στήλη 2187, “Dareios” (Seeck). Για το κείμενο της επιγραφής: Lautemann, W. – Schlenke, M., Geschichte in Quellen I (1965), σελ. 105-107, αρ. 94. 20. Για το κείμενο της επιγραφής Lautemann, W. – Schlenke, M., Geschichte in Quellen I (1965), σελ. 108, αρ. 98. 21. Roaf, M., Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East (1990-1991), σελ. 207, 212. 22. Διόδ. Σ., 10.19.5. 23. Για τις επιχειρήσεις στην εκστρατεία κατά των Σκυθών πρβλ. Ηρ. 4.83 κ.ε. Επίσης Κτησ., Περσικά 38a-b στο Φώτιο, κώδ. 72. Σχετικά με τις δυνάμεις του Δαρείου αναφέρονται 700.000 άνδρες και 600 πλοία, αριθμοί που θεωρούνται υπερβολικοί. Πρβλ. και Cook, M.J., The Persian Empire (London – Melbourne – Toronto 1983), σελ. 59. 24. Ηρ. 5.11 και 23-25. 25. Μόνη ολοκληρωμένη αρχαία πηγή των επιχειρήσεων είναι ο Ηρόδοτος 5.23-122, 6.33. Για την άλωση της Μιλήτου βλ. Ηρ. 6.18-22. Σχετικά με τον Ιστιαίο αναφέρει στο 5.35-36 ότι ο τελευταίος έλπιζε σε μια αναταραχή των υποτελών της Ιωνίας, πιστεύοντας ότι ο Δαρείος θα τον αποκαθιστούσε στην εξουσία της Μιλήτου. 26. Ηρ.6.43.3-4. 27. Ηρ. 3.129 κ.ε. 28. Ηρ. 3.68.3, 88.2-3 και 7.2.3, 3.4, 224.2. 29. Ηρ. 6.43.1. 30. Ο Ηρόδοτος 3.80-86 παραθέτει μια αμφισβητούμενη από την έρευνα διήγηση, πρβλ. RE, βλ. λ. “Dareios” (Seeck), σύμφωνα με την οποία οι συνωμότες συνεδρίασαν αμέσως μετά τη δολοφονία του Σμέρδη για το πολιτικό μέλλον της Αυτοκρατορίας. Ο Οτάνης υποστήριξε το δημοκρατικό πολίτευμα, ο Μεγάβυζος το ολιγαρχικό και ο Δαρείος τη μοναρχία. Τελικά αποφασίστηκε να εκλεχθεί ένας από τους εφτά για βασιλιάς και ο Δαρείος προκάλεσε την εκλογή του με τέχνασμα. Πρβλ. και Κτησ., Περσικά 38a στο Φώτιο, κώδ. 72. Για το πολίτευμα πρβλ. Haywood M.R., Ancient Greece and the Near East2 (1968), σελ. 147. 31. Για το διοικητικό έργο του Δαρείου πρβλ. Koch H., Es kündet Dareios der König. Vom Leben im persische Großreich (Mainz – Philipp von Zabern 1992). 32. Ηρ. 3.89 και 97. Πρβλ. Cook, M.J., The Greeks in Ionia and the East2 (London 1965), σελ. 124. Για τον κατάλογο των σατραπειών του Δαρείου βλ. Herzfeld, E., The Persian Empire. Studies in Geography and Ethnography of ancient Near East (Wiesbaden 1968), σελ. 295-297 και Cook M.J., The Persian Empire (London – Melbourne – Toronto 1983), σελ. 78-79. Επίσης, CAH, The Persian Empire and the West, IV, σελ. 193-201. Για τη διακίνηση των νομισμάτων στην Ιωνία την εποχή του Δαρείου, βλ. Gardner, P., “The coinage of the Ionian revolt”, JHS 31 (1911), σελ. 151-160. 33. Η καταμέτρηση της γης αποδίδεται από τον Ηρόδοτο 6.42 στον Αρταφέρνη, σατράπη των Σάρδεων. 34. Ηρ. 3.89. Αναλυτικά για τους φόρους που πλήρωναν τα έθνη Ηρ. 3.89-97. Για το φόρο που πλήρωναν οι λαοί της Μικράς Ασίας Ηρ. 3.90. 35. Ο Cook, M.J., The Persian Empire (London – Melbourne – Toronto 1983), σελ. 69-71 τοποθετεί χρονικά την κοπή των νομισμάτων το 512 π.Χ. 36. Ηρ. 5.52-53. Βλ. επίσης, CAH, The Persian Empire and the West, IV, σελ. 193. 37. Η πρώτη χάραξη της οδού που ο Δαρείος κατέστησε «βασιλική» ανάγεται στην εποχή των Ασσυρίων. Για τις δραστηριότητες του Δαρείου πρβλ. Ηρ. 4.166. Cook, M.J., The Greeks in Ionia and the East2 (London 1965), σελ. 124· Ramsay, Historical Geography of Asia Minor (1962), σελ. 27 κ.ε.· Herzfeld, E., The Persian Empire. Studies in Geography and Ethnography of ancient Near East (Wiesbaden 1968), σελ. 288· Roaf, M., Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East (1990-1991), σελ. 212. Σχετικά με την αποστολή του Σκύλακος ο Ηρόδοτος 4.44.1-2 αναφέρει ότι ο Δαρείος ήθελε να εξερευνήσει την περιοχή του Ινδού ποταμού, της δεύτερης σε σημασία πηγής για την εισαγωγή κροκοδείλων, και τη θάλασσα όπου εξέβαλλε. Για τους θαλάσσιους δρόμους βλ. Cook, M.J., The Persian Empire (London – Melbourne – Toronto 1983), σελ. 64-65. 38. Για τα qanate βλ. Matheson, A.S., Persien (2003), σελ. 8. Για το κανάλι του Νείλου βλ. Ηρ. 2.158, 4.39· Διόδ. 1.33.9 κ.ε.· Στράβ. 17.804. Σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες το έργο έχει ξεκινήσει ο Φαραώ Ψαμμήτιχος. Ο Δαρείος το συνέχισε αφήνοντας ημιτελές το τελευταίο τμήμα προς την Ερυθρά, γιατί θεωρήθηκε ότι η θάλασσα ήταν ψηλότερα από την Αίγυπτο και επομένως θα καταπόντιζε τη χώρα. Το κανάλι αποπεράτωσε πολύ αργότερα ο Πτολεμαίος Β΄. Για τη στήλη βλ. Lautemann, W. – Schlenke, M., Geschichte in Quellen I (1965), σελ. 107, αρ. 96. Πρβλ. και Herzfeld, E The Persian Empire. Studies in Geography and Ethnography of ancient Near East (Wiesbaden 1968), σελ. 293-294· Wilcken, U., Griechische Geschichte im Rahmen der Altertumsgeschichte (1962), σελ. 87. 39. Culican, W., Imperial Cities of Persia. Persepolis, Susa and Pasargadae (London 1970). 40. Ηρ. 7.3.4· Meyer, Ed., Forschungen zur Alten Geschichte IΙ (1892), σελ. 475, 481, 501· Haywood, M.R., Ancient Greece and the Near East (1968), σελ. 147 και 486. Ο Cook, M.J., The Persian Empire (London – Melbourne – Toronto 1983), σελ. 99, τοποθετεί το θάνατο του Δαρείου την 1η Δεκεμβρίου του 486 π.Χ. 41. Σχετικά με την ηλικία του Δαρείου κατά το έτος θανάτου του Κύρου και τα χρόνια της βασιλείας του βλ. Ηρ. 1.209 και 7.4. 42. Κτησ., Περσικά 38b στο Φώτιο, κώδ. 72. 43. Ηρ. 3.89. 44. «στάθηκε ικανός σε όλα όσα ανέλαβε»: Ηρ. 3.88.3· Επίσης, Ηρ. 3.140, 4.143, 5.11, 6.30. 45. Αισχ., Πέρσες 855-857. 46. Αιλιαν., Ιστορία 6.14. 47. Cook, M.J., The Greeks in Ionia and the East (London 1965), σελ. 125. 48. Διόδ. 1.95.4 κ.ε. Για Απόλλωνα βλ. Ηρ. 6.97 και 118 κ.ε. Για την επιστολή του Δαρείου προς το Γαδάτη βλ. Lautemann, W. – Schlenke, M., Geschichte in Quellen I (1965), σελ. 107, αρ. 95 και Dittenberger, Sylloge I.22. Για τη λατρεία του Άπιδος και το ναό της Ιερουσαλήμ πρβλ. Cook, M.J., The Persian Empire (London – Melbourne – Toronto 1983), σελ. 60 και 71-72. 49. Η γιορτή λάμβανε χώρα στις αρχές της άνοιξης με την έναρξη του νέου έτους σύμφωνα με το περσικό ημερολόγιο. Την ίδια εποχή μεταφερόταν η κυβέρνηση από τα Σούσα στην Περσέπολη. Συγγραφή : Νούτσου Μαρίνα (28/1/2005) Για παραπομπή: Νούτσου Μαρίνα, «Δαρείος Α΄», 2005, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=4062>