Νεφέλες του Αριστοφάνη. Ραδιοφωνικό θέατρο

Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος.

 Στην κλασική Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. θα σας ταξιδέψω απόψε, και συγκεκριμένα στα Μεγάλα Διονύσια του 423 π.Χ. οπότε και θα διδαχθούν οι "Νεφέλες". Καθώς λοιπόν βρισκόμαστε στην καρδιά του καλοκαιριού θα σας παρουσιάσω μία ακόμη παράσταση από το αρχαίο ελληνικό δραματικό ρεπερτόριο...

                                       

 Τα Μεγάλα Διονύσια ως γνωστό ήταν η μεγαλύτερη και πιο επίσημη εορτή της Αρχαίας Αθήνας, και ελάμβανε χώρα στις αρχές Μαρτίου.

 Την εποχή που διδάχθηκε το έργο, ο Πελοποννησιακός πόλεμος όδευε προς τη λήξη της πρώτης φάσης του και τη σύναψη της Νικίου ειρήνης (421 π.Χ.).

Η υπόθεση του έργου:

 Ο γέρος Στρεψιάδης, ένας απαίδευτος αγρότης, βρίσκεται σε απελπιστική οικονομική κατάσταση. Είναι εύθυμος κούτσικος, πότε γεμάτος αυτοπεποίθηση και πότε απελπισμένος. Τα χρέη τον έχουν πνίξει! Ο γάμος του με μια γυναίκα από ανώτερη κοινωνική τάξη και η άσωτη ζωή του γιου του Φειδιππίδη, τον έχουν οδηγήσει σε συνεχή δάνεια. Η γυναίκα του έσπρωχνε το γιο του να ασχολείται με τα πολυέξοδα αθλήματα της τότε χρυσής νεολαίας  Οι δανειστές του όμως δεν μπορούν να περιμένουν άλλο. Απαιτούν τα χρήματά τους, πιέζουν, οι τόκοι ανεβάζουν το χρέος.

 Ο Στρεψιάδης έχει χάσει τον ύπνο του. Υπάρχει μόνο μία λύση! Το Φροντιστήριο του Σωκράτη. Τη σχολή διεύθυναν ο Σωκράτης και ο Χαιρέφωντας (στενός φίλος του Σωκράτη όπως θα μας πληροφορήσει ο Πλάτων).

 

                                     

 Καθώς ο γιος του αρνείται να πάει, αποφασίζει να γραφτεί ο ίδιος και να σπουδάσει ρητορική

και σοφιστική, ελπίζοντας πως έτσι, θα μπορέσει να υπερασπιστεί τον εαυτό του στο δικαστήριο και να γλυτώσει τα χρέη του.

 Ο Σωκράτης θα τοποθετήσει στο επίκεντρο της διδασκαλίας του στη σχολή τις Νεφέλες, οι οποίες αποτελούν νέες θεότητες που θα φιλοδοξήσουν να ρίξουν σαν χάρτινους πύργους τις παραδοσιακές δοξασίες και τον Δία, συμπαραστάτες τους θα έχουν οι Νεφέλες το Χάος και τη Γλώσσα.

 Οι Νεφέλες θα υποσχεθούν στο Στερψιάδη ότι εάν είναι καλός μαθητής θα γίνουν φίλες του...

 Γρήγορα όμως θα εκδιωχθεί ως ανεπίδεκτος μαθήσεως. Ο Στερψιάδης οπλισμένος με τα λίγα και αναφομοίωτα που έμαθε, βρίσκει το κουράγιο να πείσει το γιο του να πάει στη σχολή να σπουδάσει. Ευτυχώς, ο γιος του θα πειστεί τελικά να πάει, μόνο που ο Στρεψιάδης θα το πληρώσει ακριβά.

 Πατέρας και γιος διαφωνούν για την ποίηση καθώς ο Στερψιάδης δεν μπορεί να χωνέψει τις ανηθικότητες του Ευριπίδη και ο Φιδιππίδης απορρίπτει κάθετα τους παλιούς ποιητές.

 Το τέλος του έργου θα προκαλέσει αγανάκτηση στο μέσο Αθηναίο της εποχής, ο Φιδιππίδης θα δώσει "μια" τον πατέρα του και θα τον ρίξει κάτω.

 Ο Στερψιάδης μετανιωμένος που έστειλε τον γιο του στο Φροντιστήριο, με τη βοήθεια ενός δούλου θα κάψει τη σχολή...

 Τελικά είναι αμφίβολο παρά τις πολλές ευτράπελες καταστάσεις που είδε  ο θεατής  εάν αποχωρεί από το θέατρο, έχοντας την αίσθηση ότι έχει παρακολουθήσει κωμωδία και όχι τραγωδία.

                                         

ΠΕΡΑΙΤΈΡΩ ΣΤΟΙΧΕΊΑ ΓΙΑ ΤΟ ΈΡΓΟ

 Το έργο θα καταδείξει τη σύγκρουση μεταξύ των παραδοσιακών αξιών και των συνηθειών της ελληνικής κοινωνίας της εποχής. Ο επιστημονικός στοχασμός (ερμηνεία της δομής του σύμπαντος ως φυσικό φαινόμενο υποκείμενο σε νομοτέλεια) από τη μία και η παράδοση (που θεωρούσε τα πάντα ως απρόβλεπτες συνέπειες υπερφυσικών όντων) βρισκόταν σε μια διαρκή διαμάχη.

 Το ερευνητικό πνεύμα στην αρχαία Αθήνα αρνιόταν σε γενικές γραμμές την ύπαρξη των θεών. Ο μέσος άνθρωπος στην Αθήνα και γενικότερα στον αρχαίο κόσμο ήταν διακείμενος εχθρικά προς τον επιστημονικό στοχασμό. Οι αφηρημένοι συλλογισμοί (πολλές φορές διατυπωμένοι σε δογματική μορφή ελλείψη επαρκών εμπειρικών δεδομένων προκειμένου να στηριχθούν) προκαλούσαν φυσική αποστροφή στον απλό λαό που πίστευε ότι όλα εξαρτιόνταν από την καλή θέληση των θεών.

 Ή λαϊκή ηθική πίστευε ακράδαντα στην ιδέα ότι ό άδικος άνθρωπος, ό επίορκος, ό ασυνεπής χρεοφειλέτης, ακόμη και αν καταφέρει να μην τον ανακαλύψουν και να μην τον τιμωρήσουν οι άνθρωποι, θα λάβει την αμοιβή πού τού αξίζει από τα χέρια των θεών ή, αν πεθάνει ευτυχισμένος και ήσυχος, θα τιμωρηθούν αντί γι' αυτόν οι απόγονοι του-ή ακόμη —όπως άρχιζαν να πιστεύουν όλο και περισσότερο οι άνθρωποι τον 5ο αιώνα (πρβ. σ. 28(3)— ή ψυχή του θα πληρώσει τις αμαρτίες του στον Κάτω κόσμο. Την εποχή εκείνη το να κατακρίνει κανείς τις γενεαλογίες των θεών, όπως τις είχαν συνθέσει οι ποιητές, και να αποδίδει τη λειτουργία τού σύμπαντος σε φυσικές δυνάμεις απρόσωπες, αδιάφορες για τη συμπεριφορά των ανθρώπων, ήταν σαν να απελευθερώνει τους επιτήδειους και τούς βίαιους από το φόβο πού, όπως πίστευαν οι πολλοί, υποχρεώνει τούς ανθρώπους να τηρούν το νόμο.

 Παρόλαυτα  η αθηναϊκή κοινωνία ήταν ανεκτική σε νεωτεριστικές δοξασίες, και ειδικά στους αριστοκρατικούς κύκλους υπήρχε ασυνήθιστα μεγάλο ποσοστό πνευματικά ανήσυχων ανθρώπων.

 Άλλο θέμα που θα θιχτεί στο συγκεκριμένο έργο, και ειδικά στη μάχη αδίκου και δικαίου λόγου, θα είναι η τέχνη του λόγου και γενικά η εκπαίδευση.

 Η ανάπτυξη έντονου ενδιαφέροντος για τη ρητορική τέχνη που χρησιμοποιούνταν στα δικαστήρια και στις πολιτικές συγκεντρώσεις ήταν διαδεδομένη μεταξύ των νέων και αποτελούσε προϋπόθεση για την επιτυχημένη πολιτική καριέρα. Επιπλέον η παραδοσιακή εκπαίδευση δεν έτερπε τους νέους όσον αφορά τον πόθο τους για την ανάπτυξη του κριτικού πνεύματος καθώς ήταν προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις παλαιότερων εποχών. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο θα ανθίσει το σοφιστικό ρεύμα... Οι νέοι τελικά απλά θα μαθαίνουν να νικούν στα λόγια...

                                                 

Τι ήταν όμως τελικά οι "Νεφέλες";

 Βαθύτατα θρησκευόμενος και συντηρητικός άνθρωπος ο Αριστοφάνης τοποθετεί τελικά ένα αυστηρά άκαμπτο θρησκευτικό περίγραμμα γύρω από τις Νεφέλες. Πρόκειται ασφαλώς για θεότητες, όπως τελικά αποκαλύπτεται, απεσταλμένες από το Δία για να τιμωρήσουν το Στερψιάδη για τις άδικες και πονηρές του σκέψεις!

 Εντύπωση θα προκαλεί πάντα στο πέρασμα των αιώνων η κάθοδος του Σωκράτη κρεμασμένου σε δίχτυ στη σκηνή (βρίσκονταν ψηλά επειδή αυτό τον εξυπηρετούσε στο να σκέφτονταν καλά μακριά από τα ψυχρά ρεύματα της επιφάνειας της γης).

 Η ανύψωση του Σωκράτη στο αέρα θα έγινε σίγουρα με τη χρήση θεατρικής μηχανής...

  

                                        

Πηγες: Η κωμωδία του Αριστοφάνη, Dover

            Εθνικό Θέατρο

Μετάφραση: Θρασύβουλος Σταύρου

*Ακούγονται οι ηθοποιοί: Θύμιος Καρακατσάνης, Λόυσκα Αβαγιανού, Τάκης Βουλαλάς, Δημήτρης Βυζάντιος, Θεόδωρος Δημήτριεφ, Τρύφων Καρατζάς, Κώστας Κοκκάκης, Σπύρος Μαβίδης, Σοφία Μυρμηγκίδου, Δημήτρης Τσούτσης* *Σκηνοθεσία Στέλιος Παπαδάκης*

Καλή σας ακρόαση...

                                 

-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.