Στους Σφήκες υπάρχει ένας ικανός αριθμός αναφορών σε δημόσια πρόσωπα, με κεντρικό τον Κλέωνα, καθώς και αιχμές για τη λειτουργία του θεσμού των αθηναϊκών δικαστηρίων. Παρόλο που στον Πρόλογο ο Αριστοφάνης υπόσχεται, δια στόματος Ξανθία, να μην ασχοληθεί με τον Κλέωνα το έχει ήδη πράξει με το όνειρο του Σωσία (31-36) και θα το πράξει αρκετές φορές ακόμα.
Στο όνειρο του Σωσία ο Κλέων συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά φάλαινα(ς) πανδοκεύτρια(ς) και ἐμπεπρησμένης ὑός , στοιχεία που παραπέμπουν σε έναν ανήθικο, οργίλο πολιτικό που σπαταλά το δημόσιο χρήμα, χειραγωγεί τα άβουλα πρόβατα-πολίτες-δικαστές με τις δυνατές φωνές του, ασκεί διασπαστική πολιτική (τὸν δῆμον ἡμῶν βούλεται διιστάναι, 42) και περιβάλλεται από οπαδούς-κόλακες, όπως είναι ο Θέωρος (45-47).
Οι λοιπές αναφορές στον Κλέωνα κυρίως επισημαίνουν την προστασία που παρείχε ο πολιτικός στους δικαστές, οι οποίοι τον θεωρούσαν κηδεμόνα τους, και γίνεται σαφές πως ο λόγος που του επιτίθεταιο Αριστοφάνης είναι η χρησιμοποίηση του θεσμού του δικαστηρίου για να ικανοποιήσει προσωπικά και πολιτικά οφέλη.
Αποκορύφωμα της διακωμώδησης του Κλέωνα είναι η οικιακή δίκη των δύο σκύλων (891-1008). Οι κατηγορίες, που την εποχή εκείνη φαίνεται ότι διατύπωνε με τη δυνατή φωνή του ο Κλέων για τον Λάχη, ο οποίος είχε διατελέσει στρατηγός στη Σικελία τρία χρόνια πριν την παρουσίαση των Σφηκών και είχε οπωσδήποτε περάσει από τη διαδικασία της ευθύνης για την τότε διαχείριση των οικονομικών, σατιρίζεται με την προσαγωγή σε δίκη του σκύλου Λάβη, ο οποίος κατηγορείται ότι έφαγε μόνος του ένα κομμάτι σικελικό τυρί. Η σκηνή αυτή διακωμωδεί εξίσου τις αθηναϊκές δίκες, στις οποίες επικρατούσε προκατάληψη και ανευθυνότητα και το αποτέλεσμα ήταν προκαθορισμένο, καθώς ὅσον ἁλώσεται (893) αναφωνεί ο Φιλοκλέων, πριν ακόμα ακούσει το κατηγορητήριο.
Ο Olson υποστηρίζει πως η σκηνή αυτή, μέσα από τις θέσεις του Βδελυκλέωνα, σκοπεύει σε μια κριτική της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου αι.π.Χ. και στην παρουσίαση ενός νέου μοντέλου πολιτικής ηγεσίας, αντίθετο σε αυτό της εποχής, κατά το οποίο αυτοί που θα έπρεπε να αγωνίζονται για το κοινό καλό αδιαφορούν και πλουτίζουν μέσα από τον κόπο των άλλων.
Ο πολιτικός θεσμός που έντονα σατιρίζεται από τον Αριστοφάνη στους Σφήκες είναι τα αθηναϊκά δικαστήρια. Πρόκειται για έναν θεσμό που οργανώθηκε αναμφίβολα, ώστε να είναι δημοκρατικός, χάρη στο μεγάλο αριθμό δικαστών, που εξασφάλιζε θεωρητικά πολυφωνία και δυσκολία στην πιθανότητα δωροδοκίας. Ωστόσο τα αρνητικά χαρακτηριστικά είναι εμφανή: το πλήθος των δικαστών είναι επιρρεπές στη δημαγωγία και ο θεσμός του δικαστή εκλήφθηκε τελικά από τους γηραιότερους ως ευκαιρία για μια καλή σύνταξη.
Παρόλα αυτά, η ανεξάρτητη αρχή της δικαιοσύνης δεν παύει να είναι συνυφασμένη με τη δημοκρατία, όσο στρεβλά και αν λειτουργεί. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά ορίζει τον πολίτη ως εκείνον ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς ἢ κριτικῆς (1275b, 18). Συνεπώς, ο Φιλοκλέων ασκεί ορθώς τα καθήκοντα του πολίτη. Έτσι, όταν ο
7 MacDoewllΒδελυκλέων θα επιχειρήσει να εμποδίσει τον πατέρα του να δικάσει, ο Χορός θα τον χαρακτηρίσει ἄνδρα μισόπολιν (411) και μια ξεκάθαρη έκφραση τυραννίας αποδίδεται στη στάση του. Ο Αριστοφάνης δεν επιθυμεί να τα βάλει με τον δημοκρατικό θεσμό των λαϊκών δικαστηρίων αλλά να φωτίσει την πηγή του κακού που υποβαθμίζει τον δημοκρατικό αυτό θεσμό: προσωπικά κίνητρα και παραπλανημένοι από τους δημαγωγούς πολίτες μετατρέπουν τη δικαστική εξουσία από λειτούργημα σε πληγή για την Αθήνα.
Τελικά ο γιος καταφέρνει να κρατήσει τον πατέρα μακριά από τα δικαστήρια, μηχανευόμενος μια πρωτότυπη εναλλακτική λύση που ο Bowie ονομάζει «μοναρχικά δικαστήρια». Δηλαδή από τη «μαζική τυραννία» του δικαστηρίου, όπως έχει αυτό διαμορφωθεί στο πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας, ο Φιλοκλέων περνάει στην μοναρχία της οικιακής δίκης, εκεί που η ασυδοσία του είναι δεδομένη αλλά λιγότερο επιζήμια για την πόλη. Ο σύγχρονος αναγνώστης διαπιστώνει πως ο ποιητής στοχεύει στην ανάδειξη των ελαττωμάτων της πόλεως, και αυτό το πετυχαίνει μέσα από την ανάδειξη της προβληματικής λειτουργίας των δικαστηρίων, αλλά πρωτίστως της προβληματικής νοοτροπίας των πολιτών που παρασύρονται από τους δημαγωγούς.
Πηγή: Αναστασία Καραδήμα
Στο όνειρο του Σωσία ο Κλέων συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά φάλαινα(ς) πανδοκεύτρια(ς) και ἐμπεπρησμένης ὑός , στοιχεία που παραπέμπουν σε έναν ανήθικο, οργίλο πολιτικό που σπαταλά το δημόσιο χρήμα, χειραγωγεί τα άβουλα πρόβατα-πολίτες-δικαστές με τις δυνατές φωνές του, ασκεί διασπαστική πολιτική (τὸν δῆμον ἡμῶν βούλεται διιστάναι, 42) και περιβάλλεται από οπαδούς-κόλακες, όπως είναι ο Θέωρος (45-47).
Οι λοιπές αναφορές στον Κλέωνα κυρίως επισημαίνουν την προστασία που παρείχε ο πολιτικός στους δικαστές, οι οποίοι τον θεωρούσαν κηδεμόνα τους, και γίνεται σαφές πως ο λόγος που του επιτίθεταιο Αριστοφάνης είναι η χρησιμοποίηση του θεσμού του δικαστηρίου για να ικανοποιήσει προσωπικά και πολιτικά οφέλη.
Αποκορύφωμα της διακωμώδησης του Κλέωνα είναι η οικιακή δίκη των δύο σκύλων (891-1008). Οι κατηγορίες, που την εποχή εκείνη φαίνεται ότι διατύπωνε με τη δυνατή φωνή του ο Κλέων για τον Λάχη, ο οποίος είχε διατελέσει στρατηγός στη Σικελία τρία χρόνια πριν την παρουσίαση των Σφηκών και είχε οπωσδήποτε περάσει από τη διαδικασία της ευθύνης για την τότε διαχείριση των οικονομικών, σατιρίζεται με την προσαγωγή σε δίκη του σκύλου Λάβη, ο οποίος κατηγορείται ότι έφαγε μόνος του ένα κομμάτι σικελικό τυρί. Η σκηνή αυτή διακωμωδεί εξίσου τις αθηναϊκές δίκες, στις οποίες επικρατούσε προκατάληψη και ανευθυνότητα και το αποτέλεσμα ήταν προκαθορισμένο, καθώς ὅσον ἁλώσεται (893) αναφωνεί ο Φιλοκλέων, πριν ακόμα ακούσει το κατηγορητήριο.
Ο Olson υποστηρίζει πως η σκηνή αυτή, μέσα από τις θέσεις του Βδελυκλέωνα, σκοπεύει σε μια κριτική της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου αι.π.Χ. και στην παρουσίαση ενός νέου μοντέλου πολιτικής ηγεσίας, αντίθετο σε αυτό της εποχής, κατά το οποίο αυτοί που θα έπρεπε να αγωνίζονται για το κοινό καλό αδιαφορούν και πλουτίζουν μέσα από τον κόπο των άλλων.
Ο πολιτικός θεσμός που έντονα σατιρίζεται από τον Αριστοφάνη στους Σφήκες είναι τα αθηναϊκά δικαστήρια. Πρόκειται για έναν θεσμό που οργανώθηκε αναμφίβολα, ώστε να είναι δημοκρατικός, χάρη στο μεγάλο αριθμό δικαστών, που εξασφάλιζε θεωρητικά πολυφωνία και δυσκολία στην πιθανότητα δωροδοκίας. Ωστόσο τα αρνητικά χαρακτηριστικά είναι εμφανή: το πλήθος των δικαστών είναι επιρρεπές στη δημαγωγία και ο θεσμός του δικαστή εκλήφθηκε τελικά από τους γηραιότερους ως ευκαιρία για μια καλή σύνταξη.
Παρόλα αυτά, η ανεξάρτητη αρχή της δικαιοσύνης δεν παύει να είναι συνυφασμένη με τη δημοκρατία, όσο στρεβλά και αν λειτουργεί. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά ορίζει τον πολίτη ως εκείνον ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς ἢ κριτικῆς (1275b, 18). Συνεπώς, ο Φιλοκλέων ασκεί ορθώς τα καθήκοντα του πολίτη. Έτσι, όταν ο
7 MacDoewllΒδελυκλέων θα επιχειρήσει να εμποδίσει τον πατέρα του να δικάσει, ο Χορός θα τον χαρακτηρίσει ἄνδρα μισόπολιν (411) και μια ξεκάθαρη έκφραση τυραννίας αποδίδεται στη στάση του. Ο Αριστοφάνης δεν επιθυμεί να τα βάλει με τον δημοκρατικό θεσμό των λαϊκών δικαστηρίων αλλά να φωτίσει την πηγή του κακού που υποβαθμίζει τον δημοκρατικό αυτό θεσμό: προσωπικά κίνητρα και παραπλανημένοι από τους δημαγωγούς πολίτες μετατρέπουν τη δικαστική εξουσία από λειτούργημα σε πληγή για την Αθήνα.
Τελικά ο γιος καταφέρνει να κρατήσει τον πατέρα μακριά από τα δικαστήρια, μηχανευόμενος μια πρωτότυπη εναλλακτική λύση που ο Bowie ονομάζει «μοναρχικά δικαστήρια». Δηλαδή από τη «μαζική τυραννία» του δικαστηρίου, όπως έχει αυτό διαμορφωθεί στο πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας, ο Φιλοκλέων περνάει στην μοναρχία της οικιακής δίκης, εκεί που η ασυδοσία του είναι δεδομένη αλλά λιγότερο επιζήμια για την πόλη. Ο σύγχρονος αναγνώστης διαπιστώνει πως ο ποιητής στοχεύει στην ανάδειξη των ελαττωμάτων της πόλεως, και αυτό το πετυχαίνει μέσα από την ανάδειξη της προβληματικής λειτουργίας των δικαστηρίων, αλλά πρωτίστως της προβληματικής νοοτροπίας των πολιτών που παρασύρονται από τους δημαγωγούς.
Πηγή: Αναστασία Καραδήμα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου